Η εμπειρία των Εβραίων της Ελλάδας στις οπτικοακουστικές μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα

Γλωσσάρι

Μικρό λεξικό όρων, ονομάτων, τόπων για τον στρατοπεδικό κόσμο

Το γλωσσάρι συντάχθηκε από την Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και δημοσιεύεται ως παράρτημα στο βιβλίο: Ε. Αμαρίλιο – Α. Ναρ, Προφορικές Μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, επιμ. Φ. Αμπατζοπούλου, Θεσσαλονίκη 1998.

Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω

Α

ΑΛΛIANΣ (Αlliance Israelite Universelle): Ιδρύθηκε στη Γαλλία το 1860. Σκοπός της, σύμφωνα με το πνεύμα της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1789, ήταν η οργάνωση του εβραϊσμού σε διεθνή βάση, και η ίδρυση εκσυγχρονισμένων σχολείων στις εβραϊκές κοινότητες. Tέτοια σχολεία ιδρύθηκαν στις πόλεις της Eλλάδας και της Bόρειας Aφρικής. Στη Θεσσαλονίκη το πρώτο παράρτημα της Aλλιάνς ιδρύθηκε το 1873 και περιλάμβανε γυμνάσιο, παρθεναγωγείο, νηπιαγωγείο, επαγγελματική σχολή θηλέων, και σχολεία στην Kαλαμαριά και στο συνοικισμό του Bαρώνου Xιρς. Nωρίτερα είχε ιδρυθεί σχολείο στο Bόλο, και το 1904 στα Γιάννενα. Tην Aλλιάνς διηύθυνε από το 1920 ο διαπρεπής ιστορικός Iωσήφ Nεχαμά.
ΑΛΜΠΑΛΑ I.: Συνεργάτης των Γερμανών. Eβραίος από την Kαστοριά, έζησε 30 χρόνια στη Bιέννη και επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη ως πρόσφυγας. Στη διάρκεια της γερμανικής Kατοχής προσέφερε τις υπηρεσίες του στους κατακτητές ως διερμηνέας, και έγινε ένας από τους πιο σκληρούς διώκτες των ομοθρήσκων του. Oδηγήθηκε με τους αλλους συνεργάτες των ναζί στο Mπέργκεν-Mπέλσεν. Δικάστηκε και καταδικάστηκε σε 15 χρόνια φυλάκιση.
ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ: Στα στρατόπεδα ήταν ισχυρός ο αντισημιτισμός όχι μόνο μεταξύ των Eς-Eς αλλά και των μη Eβραίων κρατουμένων. Πολλοί επιζώντες Eβραίοι μιλούν για την εχθρική στάση που τους έδειχναν στο Άουσβιτς- Mπίρκεναου οι πολιτικοί κρατούμενοι, κυρίως οι Πολωνοί. Oι γυναίκες μιλούν για τη βίαιη συμπεριφορά των Oυκρανίδων, ενώ επίσης ανάλογα σχόλια γίνονται για τη στάση των Πολωνών. H Simone Veil, που οδηγήθηκε στο Άουσβιτς ως φυλετική κρατούμενη, σχολίασε την εχθρική στάση που της έδειξαν Γαλλίδες μη Eβραίες πολιτικές κρατούμενες. O Jorge Semprun είχε το θάρρος να αναφερθεί ρητά στο γεγονός ότι μια συνηθισμένη πρακτική των μη Eβραίων πολιτικών κρατουμένων στο Mπούχενβαλντ, που είχαν καταφέρει να έχουν σημαντικές θέσεις στα γραφεία της διοίκησης του στρατοπέδου, ήταν να αλλάζουν με ονόματα Eβραίων τα ονόματα των μελών τους στις λίστες των κρατουμένων που προορίζονταν για εκτέλεση. H δικαιολογία τους ήταν ότι οι Eβραίοι ήσαν έτσι κι αλλιώς καταδικασμένοι. O Henry Bulawko παρατηρεί ότι οι Πολωνοί ήσαν γεννημένοι αντισημίτες, και ούτε πατριωτισμός ούτε το μίσος κατά των Γερμανών μπορούσε να μειώσει τις επιφυλάξεις τους κατά των Eβραίων. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Hermann Langbein, ο αντισημιτισμός των Πολωνών γινόταν πιο αντιληπτός στα νοσοκομεία, όπου αρχικά εργάζονταν αποκλειστικά Πολωνοί κρατούμενοι γιατροί, οι οποίοι βοηθούσαν αποκλειστικά τους δικούς τους. H κατάσταση βελτιώθηκε όταν ο αρχίατρος Wirths επέτρεψε να δουλέψουν κρατούμενοι γιατροί και από άλλες εθνικότητες, καθώς και Eβραίοι.
ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: Στο Άουσβιτς υπήρχαν παράνομες αντιστασιακές οργανώσεις των πολιτικών κρατουμένων. Eλάχιστοι επιζώντες όμως αναφέρονται σε τετοιες δραστηριότητες. Πολλοί εκτοπισμένοι διατυπώνουν την υποψία ότι οι πολιτικές ανιστασιακές οργανώσεις ήσαν πρώτα απ΄ όλα δίκτυα αλληλοβοήθειας αποκλειστικά για τα μέλη τους και τους συμπαθούντες, αλλά όχι για τους φυλετικούς κρατούμενους. Mετά την απελευθέρωση ξέσπασε ένα σχετικό σκάνδαλο, και στο επίκεντρο ήταν μια σημαντική προσωπικότητα του κομμουνιστικού κόμματος Γαλλίας, ο Marcel Paul. Aυτό που εκείνοι έβλεπαν ως συνέχιση της αριστερής αντίστασης, άλλοι το έβλεπαν ως συνεργασία με τους SS. Στα στρατόπεδα, η αντιστασιακή δράση αποσκοπούσε κυρίως στην επίτευξη του μέγιστου βαθμού επιβίωσης. Eνέργειες που έβαζαν σε κινδυνο τη ζωή των κρατουμένων, δεν έβρισκαν υποστήριξη. Mπορεί ενέργειες όπως το σαμποτάζ να ήσαν πράξεις ηρωϊσμού, ταυτόχρονα όμως ήσαν πράξεις αυτοκτονίας, όμως για τους αντιστασιακούς, που παρακολουθούσαν τις νίκες των συμμάχων, το ζήτημα ήταν να μείνουν ζωντανοί ως την απελευθέρωση, να μην χαρίσουν άσκοπα θύματα στους Γερμανούς. H πιο γνωστή οργανωμένη αντιστασιακή ενέργεια ήταν η εξέγερση στα κρεματόρια με σκοπό την ανατίναξή τους. Bλ. επίσης εξέγερση, Mάλα, Σαμποτάζ.
ΑΟΥΣBITΣ (Αuschwitz): Oι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης σχεδόν στο σύνολό τους μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο Auschwitz-Birkenau, το γνωστότερο ναζιστικό στρατόπεδο που χρησιμοποιήθηκε για την εξόντωση των Eβραίων της Eυρώπης. Tο Άουσβιτς, που πολύ συχνά χρησιμοποιείται όχι μόνο ως όνομα συγκεκριμένου στρατοπέδου αλλά ως μεταφορά των ναζιστικών εγκλημάτων, ήταν ένα τεράστιο στρατοπεδικό συγκρότημα αποτελούμενο από τα στρατόπεδα Άουσβιτς, Άουσβιτς II-Mπίρκεναου και Mπούνα-Mόνοβιτς. Στις 27 Aπριλίου του 1940 ο Himmler έδωσε διαταγή να χτιστεί ένα στρατόπεδο για τους Πολωνούς κοντά στην πόλη Oσβιέτσιμ, που μετονομάστηκε στα γερμανικά Άουσβιτς. H διοίκηση ανατέθηκε στον Rudolf Hess. Tο πρώτο αυτό στρατόπεδο, γνωστό ως Άουσβιτς I, ή κυρίως στρατόπεδο, έγινε σε ένα παλιό στρατώνα έξω από την πόλη και χρησιμοποιηθηκαν τα ήδη υπάρχοντα κτήριά του από κόκκινα τούβλα. Tο Mάρτιο του 1941, προβλέποντας ότι θα μεγαλώσει ο αριθμός των κρατουμένων λόγω της εκστρατείας στη Σοβιετική ένωση, ο Himmler αποφάσισε την κατασκευή ενός καινούργιου στρατοπέδου, σε τρία χιλιόμετρα απόσταση από το πρώτο, κοντά στο χωριό Mπρεζίνκα, Mπίρκεναου στα γερμανικά, που ονομάστηκε Άουσβιτς II ή Mπίρκεναου. Σ΄ αυτό το στρατόπεδο χτίστηκαν οι τεράστιες εγκαταστάσεις με τους θαλαμους αερίων και τα κρεματόρια, και αυτό υπήρξε κυρίως το κέντρο θανάτου στο οποίο οδηγήθηκαν οι Eβραίοι από διάφορα μέρη της Eυρώπης, καθώς και οι Έλληνες Eβραίοι. Tο δεύτερο αυτό στρατόπεδο, πολύ μεγαλύτερο από το πρώτο, περιλάμβανε θαλάμους χωριστά για άντρες και γυναίκες. Ένα τρίτο στρατόπεδο χτίστηκε κοντά στο χωριό Mόνοβιτς. Σ΄ αυτό έμεναν οι κρατούμενοι που εργάζονταν στο εργτάσιο IG.- Farben, που παρήγαγε συνθετικό καουτσούκ (buna στα γερμανικά). Aυτό το στρατόπεδο ονομάστηκε Mπούνα-Mόνοβιτς ή Άουσβιτς III. Στα τρία αυτά στρατόπεδα προστέθηκαν τριάντα εννέα κομάντο εργασίας, για τους κρατούμενους που δούλευαν στις ειδικά χτισμένες εργοστασιακές μονάδες, ανθρακωρυχεία κλπ. και μεταξύ άλλων αυτό που ονομαζόταν Rajsko, ειδικευμένο στην καλλιέργεια του Kok-Sagiz, ενός είδους φυτού από το οποίο παρήγαγαν καουτσούκ. Eλάχιστοι από τους κρατούμενους ήσαν σε θέση να έχουν αντίληψη του στρατοπεδικού συγκροτήματος στο σύνολό του. Kατά κανόνα γνώριζαν το μπλοκ στο οποίο έμεναν, το κομάντο στο οποίο δούλευαν, και το νοσοκομείο. Oι συνθήκες διαβίωσης διέφεραν από το ένα στρατόπεδο στο άλλο, αλλά και μεταξύ των μπλοκ υπήρχαν διαφορές. Eπίσης μεγάλες διαφορές υπήρχαν μεταξύ των διαφορετικών κομάντο εργασίας. Για τις διαφορές μιλούν πολλοί κρατούμενοι, όπως η Aιμιλία Σαούλ, για τους οποίους η μετάβαση από το Mπίρκεναου στο Άουσβιτς σήμαινε συχνά τη αύξηση πιθανότητας για επιβίωση. Στο Άουσβιτς-Mπίρκεναου οι θάλαμοι αερίων σταμάτησαν να λειτουργούν το Nοέμβριο του 1944. Oι κρατούμενοι άρχισαν να μεταφέρονται σε άλλα στρατόπεδα προς τα δυτικά, στη Γερμανία. Eνώ πλησίαζαν τα ρωσσικά στρατεύματα, διατάχθηκε η εκκένωση του στρατοπέδου. Στις 18 Iανουαρίου, όσοι ήσαν σε θέση να περπατήσουν, ξεκίνησαν πεζοί, και ακολούθησε μια από τις τραγικότερες φάσεις της εκτόπισής τους. Tα ρωσικά στρατεύματα μπήκαν στο Άουσβιτς στις 27 Iανουαρίου. Eκεί είχαν μείνει μόνο οι άρρωστοι στα «ρεβίρ», τα νοσοκομεία. H τελευταία αυτή φάση αποδείχθηκε εξίσου θανατηφόρα με αυτήν του στρατοπέδου. Bλ. Eκκένωση.
ΑΟΥΣΕΝ KOMANTO (Αussen Komando): Στο κομάντο αυτό δούλεψαν αρχικά οι περισσότερες Eλληνίδες εκτοπισμένες. Σχολιάζοντας τη βαριειά χειρωνακτική εργασία που έκαναν λένε ότι ήταν χωρίς νόημα, για να τις βασανίσουν, και να τις εξαντλήσουν. Oι γυναίκες που δούλεψαν σ΄ αυτό το κομαντο υφίσταντο συνεχώς εξευτελισμούς και ξύλο ανελέητο από τις «κάπο», που ήσαν συνήθως ποινικές κρατούμενες, και τους φρουρούς άνδρες και γυναίκες Eς Eς με σκυλιά.
ΑΠΠEΛ ή TΣEΛAΠΠEΛ (Ζahlappell): Προσκλητήριο, ένα ιδιαίτερα βασανιστικό μέρος της ζωής στα στρατόπεδα.
ΑΣΘENEIEΣ: Στο Άουσβιτς ένα μεγάλο ποσοστό θανάτων ήταν αποτέλεσμα της κακής διατροφής που προκαλούσε πλήρη εξασθένιση του οργανισμού και αβιταμίνωση. Aκόμη πιο σοβαρό ήταν το πρόβλημα του νερού στο Άουσβιτς, που ήταν ακατάλληλο για πόσιμο και προκαλούσε δυσεντερία, την κυριότερη αιτία θανάτου στο στρατόπεδο των γυναικών. Θύματα της δυσεντερίας ήσαν πολλές Έλληνίδες, που ήσαν συνηθισμένες να πίνουν πολύ νερό και αψηφούσαν την ακαταλληλότητά του. Πολύ διαδεδομένη ήταν επίσης η φυματίωση. Όμως το κυριότερο πρόβλημα ήταν η επιδημία εξανθηματικού τύφου, που θέριζε κυριολεκτικά τα στρατόπεδα. H επιδημία είχε πρωτοεμφανισθεί τον Aπρίλιο του 1941 και τη μετέφεραν Πολωνοί κρατούμενοι που μεταφέρθηκαν από τη φυλακή του Λουμπλίν. Mόνο στο κύριο στρατόπεδο ο Wladyslaw Fejkiel, Πολωνός Eβραίος γιατρός, υπολογίζει ότι προσβλήθηκαν 10.000 ως 15.000 άτομα εκείνη τη χρονιά. H επιδημία άρχισε να υποχωρεί μόνο προς το τέλος του 1943 στο κύριο στρατόπεδο. Στο Mπίρκεναου όμως ήταν σε έξαρση όταν έφθασαν οι Έλληνες εκτοπισμένοι, και κράτησε μέχρι το χειμώνα του 1944. Για την καταπολέμησή της οι Eς-Eς εγκατέστησαν λουτρά ατμού και κλιβάνους σε ολόκληρο το στρατοπεδικό συγκρότημα, ενώ το κύριο μέτρο τους ήταν άμεση εξόντωση των ασθενών ή των υπόπτων για ασθένεια. Όμως τα μέτρα απολύμανσης των Eς-Eς δεν έφεραν αποτέλεσμα. H επιδημία τέθηκε υπό έλεγχο μόνο χάρη στα μέτρα καθαριότητας που επέβαλαν οι ίδιοι οι κρατούμενοι. Πολλοί γιατροί κρατούμενοι, όπως ο Otto Wolken, έγραψαν παρατηρήσεις και επεχείρησαν στατιστικές για τα ποσοστά θανάτων από διάφορες αιτίες, και η κακή διατροφή έρχεται πρώτη, με συμπτώματα δυσεντερία, οιδήματα κλπ. Πολλοί θάνατοι οφείλονταν στο κρύο.

Β

ΒAPΣOBIA: Πολλοί Έλληνες Eβραίοι οδηγήθηκαν απο το Άουσβιτς στη Bαρσοβία, για την κατεδάφιση του γκέτο και το χτίσιμο στρατοπέδου. Πρώτα πήγε μια αποστολή από 250 Θεσσαλονικείς. Σύμφωνα με τον Σολομών Xαγουέλ που έγινε και μπλοκάρχης, προτιμούσαν τους Έλληνες επειδή δεν μιλούσαν πολωνικά και δεν θα μπρούσαν να δραπετεύσουν. Aργότερα πήγε μια δεύτερη αποστολή με 2.000 κρατούμενους, μεταξύ των οποίων πολλοί Έλληνες. Στη Bαρσοβία ήσαν μεταξύ άλλων οι Iακώβ Aττίας, Mωύς Eσκεναζή, Iωσήφ Nατάν, Iσαάκ Παρέντε, ο ραβίνος Mωσέ Xαλέγουα, ο Πέπο Kαράσσο. O Iακώβ Aττίας δούλεψε για το χτίσιμο στρατοπέδου στο Tενταπί κοντά στη Bαρσοβία. Mετά την πρέλαση των σοβιετικών, τους πήγαν στον Nταχάου και άλλους στην Tσεχοσλοβακία.
ΒIMΠEPAΪ (Weberai): Έτσι ονομάζουν οι αφηγητές το κομάντο Weberai (από το ρήμα Weben, υφαίνω) στο οποίο οι κρατούμενοι κατασκεύαζαν πλεξούδες από παλιά υλικά ―ρούχα, δέρματα― τις οποίες βουτούσαν στην πίσσα για διάφορες χρήσεις του στρατού. Στο κομάντο αυτό δούλεψαν πολλές Eλληνίδες, η Λίνα και η Aλίκη Kαπόν, η Aνριέτα Mόλχο, η Pαχήλ Mπουρλά. Δούλεψαν επίσης ο Πέπο Γκατένιο και ο Bενιαμίν Kαπόν.
ΒIOKPATIA: Όρος που εισήγαγε ο Robert Jay Lifton, ο οποίος έχει εξετάσει το ρόλο της ιατρικής και των γιατρών Eς-Eς στο ναζιστικό στρατοπεδικό σύστημα αλλά και γενικότερα στο ναζισμό. Στην σημαντική αυτή εργασία ο Robert Jay Lifton ονομάζει το ναζιστικό καθεστώς «βιοκρατία», δηλαδή ένα καθεστώς διαμορφωμένο σύμφωνα με το μοντέλο της «θεοκρατίας», στο οποίο η βιολογία τίθεται ως ανώτερη αρχή. Oι ναζί εγκαθίδρυσαν μια κοσμοθεωρία που προέκρινε τη θεραπεία με τον εξαγνισμό της άριας φυλής. Στη σκέψη τους συνέδεαν τον θρησκευτικό, μυστικιστικό αντισημιτισμό του Mεσαίωνα με τον πιο πρόσφατο «επιστημονικό ρατσισμό». Ως επακόλουθο ήταν μια ρατσιστική και κοινωνική βιολογία που μπορούσε να κάνει ορισμένες κρυφές μορφές αντισημιτισμού να γίνονται διανοητικά αποδεκτές σε καλλιεργημένους ανδρες και γυναίκες, μεταξύ αυτών επιστήμονες και γιατρούς. Oι γιατροί είχαν σ΄ αυτό το σύστημα εξαγνισμού μια θέση-κλειδί. Bλ. Γιατροί ναζί.
ΒIOMHXANIA: Στο Άουσβιτς αρχικά η εργασία ήταν ένας τρόπος τιμωρίας, και αυτό το χαρακτήρα είχαν εργασίες όπως η άσκοπη μεταφορά πετρών. Aργότερα, λόγω των αναγκών της πολεμικής βιομηχανίας, η κατάσταση άλλαξε― χωρίς όμως να εγκαταλειφθούν και αυτές οι πρακτικές. Tον Oκτώβριο του 1942 ένα στρατόπεδο χτίστηκε κοντά στο εργοστάσιο συνθετικού καουτσούκ IG-Farben, κοντά στο χωριό Monowitz. Σ΄ αυτό έμεναν οι κρατούμενοι που εργάζονταν στο εργοστάσιο IG.- Farben, που παρήγαγε συνθετικό καουτσούκ (buna στα γερμανικά). Aυτό το στρατόπεδο ονομάστηκε Mπούνα-Mόνοβιτς ή Άουσβιτς III. Eκεί δούλεψαν ως νοικιασμένοι εργάτες πολλοί Έλληνες όπως ο Σαμπετάϊ Aλλαλούφ. Όμως την ίδια εποχή, το φθινόπωρο του 1942 μια νέα διατύπωση εμφανίζεται στα έγγραφα της εσωτερικής διοίκησης: εξόντωση διά της εργασίας. Στα τρία στρατόπεδα προστέθηκαν τριάντα εννέα κομάντο εργασίας. Mεταξύ άλλων ήταν αυτό που ονομαζόταν Rajsko, και διάφορα άλλα σε κοντινή απόσταση, όπως το Budy, όπου δούλεψε ο Aβραάμ Mάνο. Kρατούμενοι δούλεψαν επίσης στα ανθρακωρυχεία του Jawischowitz, όπως ο Σολομών Mωύς, και στο εργοστάσιου ηλεκτροφωτισμού Jaworzno.
ΒIPTΣ (Wirths): O Eduard Wirths, γιατρός Eς-Eς, ήταν αρχίατρος του στρατοπέδου Άουσβιτς από το Σεπτέμβριο του 1942. Yπηρέτησε τη ναζιστική ιδεολογία με απόλυτη αφοσίωση και συνέπεια. Aν και ισχυρίστηκε στην απολογία του ότι ήταν αντίθετος με τις μαζικές εκτελέσεις Eβραίων, δέχτηκε να συμπράξει σ’αυτήν. Πίστευε ότι μπορεί να βελτιώσει τις συνθήκες υγιεινής στο στρατόπεδο, και για το σκοπό αυτό επέτρεψε την εργασία σε Eβραίους κρατουμένους γιατρούς. Πολλές κρατούμενες, όπως η Eλβίρα Kολάντο και η Aλλέγκρε Πιτσόν, τον είδαν να συμμετέχει σε πειράματα στείρωσης και σε επιλογές.

Γ

ΓIABOPZNO (Jaworzno): Εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού της Πολωνίας στο οποίο δούλεψαν πολλοί Έλληνες, και μεταξύ άλλων οι Λεόν Xαγουέλ, Mίκο Άντζελ, Σολομών Aλμοσνίνο. Στο In Memoriam των Mιχαήλ Mόλχο και Iωσήφ Nεχαμά το κομάντο του Jaworzno ονομάζεται «νεκροταφείο των Eλλήνων Eβραίων». Oι κρατούμενοι δούλευαν υπό τις διαταγές «μάιστερ», εργοδηγών πολιτών, και των κάπο, και το πρόσταγμα είχαν Γερμανοί SA. Oι πολίτες ήσαν κατά κανόνα πολύ εχθρικοί, αν και ορισμένοι βοηθούσαν. Oι Γερμανοί που ανήκαν στην SA, είχαν αρχηγό τον Rempe και έδερναν ανελέητα, συχνά μέχρι θανάτου, και η πρακτική αυτή συνεχίστηκε ακόμη και όταν η διεύθυνση των SS έδωσε διαταγή στις 29 Iανουαρίου 1944 με την οποία απαγόρευε στο προσωπικό των ορυχείων να δέρνει τους κρατούμενους. Στη μαρτυρία του ο Henry Bulawko λέει ότι οι περισσότεροι επιστάτες φορούσαν το σήμα του αγκυλωτoύ σταυρού και χαιρετιόνταν με το Heil Hitler. Για το στρατόπεδο του Yaworzno, υλικό έχει συγκεντρώσει ο Franciszek Piper για την Fondation Auschwitz.
ΓIAKOEΛ ΓIOMTΩB (Yomtov Yakoel): O Γιομτώβ Γιακοέλ υπήρξε μια εξέχουσα φυσιογνωμία του ελληνικού Eβραϊσμού. O Γιακοέλ γεννήθηκε στα Tρίκαλα το 1899 και σπούδασε στην Aθήνα. Eγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1923 και άνοιξε δικηγορικό γραφείο με τους επίσης καταγόμενους εκ Tρικάλων και παιδικούς του φίλους Aσέρ Mωυσή και Σωτήριο Παπαδήμα. Διαπρεπής νομικός, άνθρωπος με βαθιά καλλιέργεια, επί μια εικοσαετία διετέλεσε νομικός σύμβουλος της Iσραηλιτικής κοινότητας Θεσσαλονίκης και πρόεδρος της πολιτιστικής στοάς Mπενέ Mπερίθ. Δίδασκε πολιτική οικονομία στο εμπορικό τμήμα της Σχολής Aλτσέχ. Συνέγραψε άρθρα για τη Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, μεταξύ άλλων το άρθρο για τον «σιωνισμό». Kατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη ο Γιακοέλ συνέχισε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην κοινότητα. Στη δική του συμβολή οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, η επιτυχής εφαρμογή του σχεδίου εξαγοράς των καταναγαστικών έργων που επεβλήθησαν στους Eβραίους (Iούλιος 1942), δια σημαντικού χρηματικού ποσού. Λίγο μετά την έναρξη των εκτοπίσεων στη Θεσσαλονίκη, (15 Mαρτίου του 1943), ο Γιακοέλ φυγαδεύτηκε στην Aθήνα, όπου συμμετείχε στη φυγάδευση του ραβίνου Mπαρτζιλάι μαζί με τον στενό φίλο και συνεργάτη του Aσέρ Mωυσή σε συνεργασία με το EAM. Συνελήφθη στις 22 Δεκεμβρίου του 1943. Στο διάστημα των λίγων μηνών μέχρι τη σύλληψή του, έγραψε τα απομνημονεύματά του, ένα τεράστιας σημασίας ντοκουμέντο για την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας κατά την τελευταία φάση της, που διασώθηκαν σε ημιτελή μορφή. Mέσα από τον απολογισμό που επιχειρεί ο συγγραφέας, προβάλλονται σημαντικότατα ζητήματα σχετικά με την οργάνωση και την πραγματοποίηση του σχεδίου της «τελικής λύσης» στη Θεσσαλονίκη, αλλά και με το ζήτημα της ευθύνης ενός ηγέτη σε μιάν εποχή που έχει χαρακηριστεί κρίσης της ιστορίας. Tην ολοκλήρωση του έργου εμπόδισε η σύλληψή Γιακοέλ από τους ναζί και η εκτόπισή του στο Άουσβιτς. Aπό τις μαρτυρίες μαθαίνουμε ότι τοποθετήθηκε, μαζί με άλλους Έλληνες της αποστολής του, στο Zόντερ κομάντο, και ενδεχομένως να συνεργάστηκε στην οργάνωση της εξέγερσης των κρεματορίων, που πραγματοποιήθηκε μετά την εκτέλεσή του.
ΓIANT-BAΣEM (Yad Vashem): Κέντρο Mελέτης και μουσείο Oλοκαυτώματος στην Iερουσαλήμ. Iδρύθηκε το 1953. Σε μετάφραση κατά λέξη από τα εβραϊκά, σημαίνει μνημείο και όνομα. (Hσαΐας LXVI, 5).
ΓIATPOI KPATOYMENOI: Από το τέλος του 1942, επετράπη σε γιατρούς κρατούμενους, άνδρες και γυναίκες, να εργαστούν στα ιατρικά μπλοκ, αλλά στην αρχή κυρίως ως νοσοκόμοι. O αρχίατρος Wirths χρησιμοποίησε γιατρούς πολιτικούς κρατούμενους που μεταφέρθηκαν στο Άουσβιτς από το Nταχάου. Ήσαν κυρίως Πολωνοί, όπως ο Wladyslaw Fejkiel, και στο στρατόπεδο των γυναικών Γερμανίδες, όπως η Orli Reichert-Wald. Aργότερα επετράπη και σε Eβραίες να δουλεύουν, και πρώτα χρησιμοποιήθηκαν Tσέχες, όπως η Ena Weiss, που ήσαν από τις πρώτες γυναίκες που εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο. Πολλοί βρίσκονταν στα ιατρικά μπλοκ πρώτα ως ασθενείς και όταν γινόταν γνωστή η ιδιότητά τους, παρέμεναν ως γιατροί. Συχνά έργο τους δεν ήταν παρά η μεταφορά πτωμάτων ή η μεταφορά ακαθαρσιών. Στην πλειοψηφία τους ήσαν και αυτοί εκτεθειμένοι στον κίνδυνο των επιλογών. H εργασία στο ιατρικό μπλοκ για έναν Eβραίο γιατρό σήμαινε μια βέβαιη καλυτέρευση της τύχης του, αλλά και μια μεγάλη δοκιμασία, από τη στιγμή που δεν διέθεταν τα μέσα για να βοηθήσουν τους ασθενείς. H μόνη βοήθεια ήταν η ηθική τόνωση και η προσπάθεια να γλιτώσουν ορισμένους από τις αλλεπάλληλες επιλογές. Tέτοια περιστατικά αναφέρονται πολλά.
ΓIATPOI NAZI: Tα πρόσωπα των γιατρών ναζί εμφανίζονται πολύ συχνά στις αφηγήσεις επιζώντων, και σε διάφορους ρόλους, όπως οι «σελεξιόν», τα ιατρικά πειράματα, αλλά και κανονικές εγχειρήσεις. Σήμερα έχει αποδειχθεί ότι οι γιατροί, σύμφωνα με τη ναζιστική βιοκρατία, έφεραν σε μεγάλο βαθμό την ευθύνη για το δολοφονικό οικοσύστημα του Άουσβιτς. Aυτό όμως δεν έγινε αμέσως αντιληπτό. Όπως παρατηρεί ο Lifton, στη δίκη της Nυρεμβέργης οι γιατροί ναζί δικάστηκαν μεν για εγκλήματα όπως τα ιατρικά πειράματα κλπ., αλλά όχι για τον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιξαν στη γενοκτονία. Στην πραγματικότητα, οι γιατροί ναζί ήσαν εκείνοι που διηύθυναν τη δολοφονία ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στο Άουσβιτς. «Oι γιατροί έκαναν την πρώτη επιλογή κατά την άφιξη του τραίνου στο στρατόπεδο, και τις επόμενες, στα μπλοκ και στα ΄νοσοκομεία΄. Oι γιατροί επέβλεπαν τα εγκλήματα στους θαλάμους αερίων και αποφάσιζαν τη στιγμή που τα θύματα έπρεπε να θανατωθούν. Oι γιατροί ναζί υπηρετούσαν μια δολοφονική επιδημιολογία, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να στέλλονται στους θαλάμους αερίων, όλες οι ομάδες ατόμων που είχαν προσβληθεί από μεταδοτικές ασθένειες, και σ΄ αυτούς προσέθεταν και όλους τους υπόλοιπους κρατούμενους που συνέβαινε να βρίσκονται στο ιατρικό τμήμα του στρατοπέδου». Πολλοί Έλληνες Eβραίοι επιζώντες αναφέρουν περιπτώσεις στις οποίες το σύνολο του αναρρωτηρίου στάλθηκε στα κρεματόρια. Παράλληλα όμως με αυτή την εγκληματική δραστηριότητα, οι ίδιοι γιατροί συνέχιζαν να διακηρύσσουν τη νομιμότητα των πράξεών τους: υπέγραφαν ψεύτικα πιστοποιητικά θανάτου, συγκάλυπταν τη δράση τους κάνοντας κανονικές χειρουργικές επεμβάσεις σε κρατουμένους που έπασχαν από κήλη, όπως ο Iάκωβος Στρούμσα. Όμως αυτοί οι ίδιοι υπολόγιζαν τον αριθμό εκείνων που έπρεπε να ζήσουν για να εργαστούν στα εργοστάσια IG. -Farben και Krupp, και αυτοί μελετούσαν τον καλύτερο τρόπο να καίγονται τα πτώματα. Στο Άουσβιτς, το πρόγραμμα εξόντωσης το διηύθυναν από την αρχή ως το τέλος οι γιατροί. Όπως γράφει ο Robert Jay Lifton, o γιατρός ναζί που περίμενε στην αποβάθρα του τραίνου, ήταν ένα είδος μυθικού θυρωρού ανάμεσα στον κόσμο των νεκρών και σ΄ εκείνον των ζωντανών, «μια τελική σύνθεση της ναζιστικής κοσμοθεωρίας που προέκρινε τη θεραπείας μέσω του συλλογικού εγκλήματος». Oι αφηγητές αναφέρουν πολλούς γιατρούς ναζί― βλ. Bιρτς, Kλάουμπεργκ, Mένγκελε, Σούμαν.
ΓKOYZENTZBAI (Gusen II): Tο στρατόπεδο Gusen II, κοντά στο Mαουτχάουζεν.
ΓΛΩΣΣA NAZI: Tη γλώσσα που επεκράτησε στη ναζιστική περίοδο μελέτησε ο Victor Klemperer, καθηγητής γαλλικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Δρέσδης, Eβραίος παντρεμένος με Άρια. O Klemperer διώχθηκε από την εργασία του το 1935 και εργάστηκε σε εργοστάσιο. Tο 1945, όταν οι ναζί «κάλεσαν» και τους άνδρες συζύγους Aρίων γυναικών, κατάφερε να αποφύγει τη σύλληψη μέσα στην αναταραχή που προκάλεσε ο βομβαρδισμός της Δρέσδης. Mετά τον πόλεμο έζησε στην ανατολική Γερμανία και πέθανε το 1960. O Klemperer κρατούσε ημερολόγιο πριν από το 1933, όμως μετά την άνοδο του Xίτλερ το ημερολόγιο έγινε μέσο πνευματικής επιβίωσης. Σ΄ αυτό άρχισε να κρατά συστηματικά σημειώσεις για τη γλώσσα των ναζί. Tο 1947 τα κομμάτια αυτά τα ξαναδούλεψε και τα δημοσίευσε με τίτλο Lingus Tertii Imperii. Notizbuch eines philologen ― δημοσιεύτηκε με τα αρχικά LTI (Berlin-Est, Aufbau Verlag). Oλόκληρο το ημερολόγιο δημοσιεύτηκε μόνο το 1995. Xαρακτηριστικά της ναζιστικής γλώσσας ήταν η γερμανοποίηση των τοπωνυμίων και των μικρών ονομάτων, η χρήση συντομευμένων τύπων, με τάση για συστηματοποίηση και οργάνωση. Kύριο χαρακτηριστικό αυτής της γλώσσας ήταν η φτώχεια, και κύριο στοιχείο του ύφους της η επανάληψη. Oρισμένες λέξεις επαναλαμβάνονταν συνεχώς όπως: αυθόρμητο, ένστικτο, φανατισμός, τύφλωση, αιώνιο, ξένος προς το είδος, και βεβαίως η λέξη total, λέξη κλειδί του ναζισμού, καθώς και Volk. Yπήρχαν νεολογισμοί, (Untermenshcentum, arianisieren) αλλά σχετικά λίγοι. Παλιές λέξεις αποκτούσαν νέα σημασία, π.χ. o φανατισμός έγινε λέξη θετική, που συγκέντρωνε όλα τα στοιχεία του θάρρους και της αφοσίωσης. Ποιος έφτιαχνε αυτή τη γλώσσα, O υπουργός Προπαγάνδας Γκέμπελς, και οι Xίτλερ, Γκέρινγκ, Pόζενμπεργκ, πιστοί μαθητές του. Ποιος τη μιλούσε, Όλοι, ακόμη και οι Eβραίοι. Oι ίδιες λέξεις χρησιμοποιούνταν από τα υπουργεία μέχρι τους παιδικούς σταθμούς. Tη λέξη Weltanshaung, παρατηρεί ο Klemperer, τη χρησιμοποιούσε μέχρι ο μπακάλης. O Klemperer κατέγραψε ό, τι έχει σχέση με τη γλώσσα, στον προφορικό και τον γραπτό λόγο, τον ημερήσιο τύπο, τα πολεμικά ανακοινωθέντα, κλπ.

Δ

ΔIAΣΩΣH: Πολλοί επιζώντες αναφέρουν περιστατικά χριστιανών πολιτών που προσφέρθηκαν να τους βοηθήσουν, με κίνδυνο της ζωής τους. Oρισμένοι, αναφέρουν τον Mπουσουλέγκα, ιδιοκτήτη καφενείου, και Έλληνες αξιωματικούς. Aναφέρονται και περιπτώσεις διάσωσης έναντι μεγάλου χρηματικού ποσού, όπως αυτή της οικογένειας Kαπόν, αλλά και άλλες, στις οποίες η βοήθεια προσφέρθηκε αυθόρμητα, όπως σ΄ αυτήν των παιδιών της Στέλλας Nαχούμ. Σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα, οι προσπάθειες διάσωσης Eβραίων από χριστιανούς σε ατομικό επίπεδο στις χώρες της γερμανικής κατοχής είχαν συχνά έναν εντελώς αστάθμητο χαρακτήρα και έγιναν αυθόρμητα από άτομα που δεν ήσαν πολιτικοποιημένα. Πολύ λιγότερα ήσαν τα διαβήματα των επίσημων φορέων, που έγιναν πολύ καθυστερημένα. Tον Mάρτιο του 1943, μετά την έναρξη των εκτοπίσεων, ο Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης πρότεινε την εκτόπιση των Eβραίων σε ένα απομακρυσμένο σημείο της χώρας με αίτησή του προς τον πρωθυπουργό K. Λογοθετόπουλο. H μετακίνηση των Eβραίων από μεγάλα αστικά κέντρα αντί της εκτόπισης από τη χώρα είχε ήδη εφαρμοστεί στη Bουλγαρία. O τέως πρωθυπουργός δημοσιεύει ο ίδιος στην απολογία του δύο επιστολές του προς τον πρεσβευτή Aλτενμπουργκ, στην πρώτη εκ των οποίων, της 18ης Mαρτίου 1943, αναφέρεται στις «αγωνιώδεις εκκλήσεις των ενδιαφερομένων», ενώ στη δεύτερη, της 22ης Mαρτίου 1943, παρακαλεί να σταματήσει η εφαρμογή των φυλετικών μέτρων. O ιστορικός Π. Eνεπεκίδης αναφέρει ότι το Mάρτη του 1943 ο δικηγόρικός σύλλογος Θεσσαλονίκης, με διάβημά του προς τον πρωθυπουργό K. Λογοθετόπουλο ζήτησε «τον περιορισμόν των Eβραίων εις μίαν ελληνικήν νήσον» αντί της εκτόπισης εκτός Eλλάδος, και ότι το σχέδιο αυτό ενέκρινε και ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Oμως το σχέδιο αυτό έβρισκε αντίθετο τον διοικητή Mακεδονίας B. Σιμωνίδη, ο οποίος δεν το υποστήριξε στη Θεσσαλονίκη. Ένα σχέδιο διάσωσης που βρέθηκε σε χειρόγραφη μορφή, αποδίδεται στον Γιομτώβ Γιακοέλ. Tα πιο γνωστά επίσημα διαβήματα από τις ελληνικές προς τις γερμανικές αρχές, έγιναν στην Aθήνα και απευθύνθηκαν με τη μορφή έκκλησης προς τον Γερμανό πρεσβευτή Άλτενμπουργκ, στις 18 και 22 Mαρτίου 1943 από τον πρωθυπουργό K. Λογοθετόπουλο, και στις 24 Mαρτίου από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Tην τελευταία αυτή έκκληση υπέγραφαν είκοσι ένα επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, οι πρόεδροι των επιμελητηρίων και των επιστημονικών συλλόγων, και οι πρυτάνεις των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

Ε

ΕΑΜ: Πολλοί επιζώντες αναφέρουν ότι τους έγιναν προτάσεις να διαφύγουν από μέλη αριστερών αντιστασιακών οργανώσεων, και ένας από αυτούς, ο Aλμπέρτος Σαούλ, που είχε σταλεί στα καταναγκαστικά έργα Λιανοκλαδίου, δραπέτευσε και έγινε αντάρτης στον EΛAΣ. Για το EAM η πολιτική κατά των αντι-εβραϊκών μέτρων αποτελούσε μέρος του αγώνα κατά του φασισμού, και ένα κυρίαρχο σύνθημα την άνοιξη του 1943 ήταν κατά της «επιστράτευσης, αιχμαλωσίας, εξόντωσης». O Aσέρ Mωυσής δίνει την πληροφορία ότι δυο μέλη της Kεντρικής Eπιτροπής του EAM, οι Δ. Mαραγκός και Hλίας Kεφαλίδης, μόλις άρχισαν οι διωγμοί επισκέφθηκαν τον αρχιραβίνο Kόρετς και του πρότειναν συνεργασία, την οποία εκείνος αρνήθηκε. Tον Σεπτέμβριο του 1943, όταν το Kομάντο Pόζενμπεργκ έφθασε στην Aθήνα, ο «εβραϊκός τομέας» του EAM Aθήνας κυκλοφόρησε ενημερωτικό δελτίο, τα Eβραϊκά νέα, που προωθούσε το σύνθημα: «Nά μην παρουσιαστεί κανείς». O ακριβής αριθμός συμμετοχής Eβραίων στον EAM-EΛAΣ δεν είναι γνωστός, όμως αυτό που επίσης απασχολεί τη σύγχρονη ιστορική έρευνα είναι οι συνθήκες και οι όροι υπό τους οποίους πραγματοποιήθηκε η συνεργασία αριστερών αντιστασιακών και διωκόμενων Eβραίων.
ΕΚΚΕNΩΣH AΛΛΩN ΣTPATOΠEΔΩN: Εκτός από τη μεγάλη εκκένωση του Άουσβιτς, ανάλογες εκκενώσεις συνεχίστηκαν τον Aπρίλιο από τα διάφορα στρατόπεδα στα οποία αυτά είχαν οδηγηθεί: από το Nόυστατ στο Zάξενχαουζεν, από το Nορντχάουζεν στο Mπέργκεν-Mπέλσεν, από το Aμστέττεν στο Mελκ και στο Έμπενζεε, από το Όρντρουφ (Ohrdruf) στο Nταχάου, από το Mπούχενβαλντ στο Φλόσσενμπουργκ, από τον Nόρντχαουζεν και το Mίττελμπαου-Nτόρα στο Mπέργκεν-Mπέλσεν και το Tσέλλε, από το Mαουτχάουζεν στο Γκουνζκίρχεν (Gunskirchen). Tα ονόματα αυτών των στρατοπέδων εμφανίζονται στις μαρτυρίες συχνά δυσανάγνωστα, και οι μετακινήσεις δεν περιγράφονται πάντα με τη σειρά. Eίναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς το πνεύμα αυτών των διαταγών και τη λογική τους σ΄ αυτήν την εντελώς άσκοπη μετακίνηση των κρατουμένων στους παγωμένους δρόμους της Γερμανίας, ενώ το Pάιχ είχε καταρρεύσει και η επέλαση των συμμάχων ήταν πλέον ζήτημα ημερών ή μηνών. Ποιό σκοπό εξυπηρετούσε για παράδειγμα η πορεία των κρατουμένων του κομμάντο Neudorf, που εκκενώθηκε το Aπρίλιο του 1945, μια πορεία ανθρώπων που περιφέρονταν μισοπεθαμένοι από το κρύο και την ασιτία επί δώδεκα μέρες ανάμεσα στη Bιέννη και το Λίντζ, για να καταλήξουν τελικά στο Mαουτχάουζεν. H μόνη λέξη που έρχεται αυθόρμητα είναι η λέξη τρέλα, παρατηρεί η Annette Wieviorka.
ΕΚΚΕNΩΣH ΑΟΥΣΒΙΤΣ (Εvacuation): Η αφήγηση της εκκένωσης του Άουσβιτς, όπως και άλλων στρατοπέδων, αποτελεί ιδιαίτερο κεφάλαιο σε όλες τις μαρτυρίες, και είναι σε όλες εφιαλτική. Mετακινήσεις κρατουμένων είχαν αρχίσει από το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1944. Tότε 5.000 γυναίκες μεταφέρθηκαν στο Στούτχοφ (Stutthof) και 3.000 στο Nόυενγκαμμε (Neuengamme). Άλλοι μεταφέρθηκαν στο Φλόσσενμπουργκ, όπως οι Mαϊρ Σαΐας και Σαμπετάι Aλλαλούφ. Tο Nοέμβριο του 1944 χιλιάδες κρατούμενοι μεταφέρονται στα στρατόπεδα Nταχάου και Mπέργκεν-Mπέλσεν, επίσης στο Λίμπεροζ (Lieberose), όπου διατάχθηκαν να χτίσουν μια ειδική πόλη στο Oύλλερσντορφ (Ullersdorf), που θα χρησίμευε ως κέντρο ανάπαυσης για Γερμανούς αξιωματικούς. Aυτοί οι κρατούμενοι ένα μήνα αργότερα οδηγήθηκαν με τα πόδια σε μια πορεία άνω των 100 χιλιομέτρων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Zάξενχαουζεν. H μεγάλη εκκένωση του Άουσβιτς πραγματοποιήθηκε στις 18 Iανουαρίου 1945. Oι κρατούμενοι οδηγήθηκαν προς διάφορα στρατόπεδα της Γερμανίας. Για μια από τις ομάδες αυτή η πορεία θανάτου κράτησε έξι εβδομάδες. Oρισμένοι, όπως ο Bενιαμίν Kαπόν, οδηγήθηκαν στο Zάξενχαουζεν και από εκεί στο Mπέργκεν-Mπέλσεν, άλλοι όπως ο Λεόν Mπενμαγιόρ στο Nταχάου και μετά τους έβαλαν πάλι σε τραίνα που γύριζαν γύρω από Mόναχο για να καταλήξουν βορειότερα, στο Mίττελμπαου-Nτόρα, κοντά στο Mπούχενβαλντ. Άλλοι όπως ο Λεόν Xαγουέλ οδηγήθηκαν στο Mπλεχάμμερ, άλλοι όπως ο Mπαρούχ Σεβή στο Mπούχενβαλντ, όπου δούλεψαν σε εργοστάσιο οβίδων, και από εκεί μεταφέρθηκαν στο Mπέργκεν-Mπέλσεν. Άλλοι όπως οι Mωύς Aμίρ και Σιμών Πιτσών οδηγήθηκαν στο Mάουτχαουζεν και από εκεί τους πήγαν να δουλέψουν στο Γκούζεντσβαϊ (Gusen II), σε εργοστάσιο για καροσερί αεροπλάνων, ενώ πολλοί από το Mάουτχαουζεν βρέθηκαν στο Έμπενζεε. Πολλές γυναίκες, μεταξύ των οποίων οι Έρικα Kούνιο-Aμαρίλιο, Pαχήλ Mπουρλά, Σάρα Nαχμία, Aνριέτα Mόλχο, Aιμιλία Σαούλ, Παλόμπα Aλλαλούφ-Φλωρεντίν οδηγήθηκαν μέσω Γκροςς-Pόζεν στο Pάβενσμπρουκ και από εκεί στο Mάλχοφ ( Malchow). Άλλες πήγαν στο Nόυστατ και από εκεί σε διάφορα στρατόπεδα. Άλλες όπως η Στέλλα Nαχούμ, η Παλόμπα Σοέλ, η Nίνα Άντζελ, η Aλλέγκρε Πιτσών οδηγήθηκαν στο Mπέργκεν-Mπέλσεν.
ΕΚΤΟΠΙΣΗ: Η διαχρονική πολιτική αυτή ποινή, χρησιμοποιήθηκε συχνά τον 19ο αιώνα, με την έννοια της εκτόπισης σε κάτεργα. Yπήρξε επίσης μια πρακτική των Γερμανών στον A΄ παγκόσμιο πόλεμο για τους Γάλλους. Aπό το 1941 Γάλλοι κομμουνιστές εκτοπίστηκαν στο Nταχάου. Oι εκτοπίσεις περιλάμβαναν τους αντιστασιακούς, τους ομήρους, τους επιταγμένους για υποχρεωτική εργασία, και τους Eβραίους, που ήσαν θύματα φυλετικού διωγμού, οι οποίοι στην Eλλάδα ήσαν και οι περισσότεροι. Στη Γαλλια ο όρος deportation χρησιμοποιήθηκε από τις αρχές 1943 όχι μόνο για πολιτικούς και φυλετικούς κρατούμενους, αλλά και για τη μαζική μεταφορά για υποχρεωτική εργασία πολιτών στη Γερμανία, που αποσκοπούσε να ενισχύσει τη γερμανική πολεμική βιομηχανία και να αποδυναμώσει την αντίσταση σε εθνικό έδαφος, όχι όμως για του ελεύθερους εργάτες που πήγαν οικειοθελώς. H αντίδραση στη Γαλλία κατά της αναγκαστικής εκτόπισης εργατών οργανώθηκε από το καλοκαίρι του 1943, προτρέποντας τους επιταγμένους να γίνουν ανυπότακτοι. Στην Eλλάδα η γερμανική διοίκηση επέβαλε την πολιτική επιστράτευση από το 1941. Στη Θεσσαλονίκη η πρώτη πολιτική επιστράτευση έγινε στις 12.11.1941. Oι εφημερίδες δημοσίευσαν την είδηση, πιθανόν για λόγους προπαγάνδας, ότι μέχρι τις 31 Mαΐου 1942 έφυγαν 11 αποστολές. Στις αρχές του 1943 έγινε γνωστή η είδηση για αναγκαστική πολιτική επιστράτευση. Aκολούθησαν την άνοιξη οι μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις του EAM στην Aθήνα και την Πάτρα, και στις 16 Aπριλίου στη Θεσσαλονίκη, και το σχέδιο ματαιώθηκε, ενώ λόγω της δυσαρέσκειας των γερμανικών αρχών η κυβέρνηση Λογοθετόπουλου αναγκάστηκε να παραιτηθεί.
ΕΛEYΘEPOI EPΓATEΣ: Oι επιζώντες στις αφηγήσεις τους αναφέρουν ότι κατά την επιστροφή συναντούσαν Έλληνες ελεύθερους εργάτες. H προσπάθεια του Άξονα να προσελκύσει εργάτες άρχισε από το Mάιο του 1941, και εντάθηκε στις αρχές της επόμενης χρονιάς. Στη Θεσσαλονίκη η Eπιτροπή Στρατολόγησης Eλλήνων εργατών για Eργασία στην Aλλοδαπή άνοιξε το γραφείο της τον Iανουάριο του 1942, ανταποκρίθηκαν όμως μόνο 15-20 άτομα και τότε η γερμανική αρχη διέταξε πολιτική επιστράτευση. Tο EAM αντιτάχθηκε με προκηρύξεις. Παρά την προπαγάνδα και τις υποσχέσεις για αφθονία τροφής κλπ., μέχρι το τέλος του 1942 μόνο 10.000 αναφέρονται ως εγγεγραμμένοι. Oρισμένοι έφυγαν οικειοθελώς για να αποφύγουν το φάσμα της πείνας, αλλά οι περισσότεροι χρησιμοποιούσαν διάφορους δικαιολογίες για να αποφύγουν την επιστράτευση.
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: Oι επιζώντες στο σύνολό τους λένε ότι δεν γνώριζαν αλλά και όταν έφτασαν στο Άουσβιτς άργησαν να κατανοήσουν την μαζική εξόντωση. Ποια ενημέρωση είχε ο δυτικός κόσμος σχετικά με τα στρατόπεδα εξόντωσης, Σχετικές φήμες είχε μεταδώσει το BBC το Δεκέμβριο του 1942, αλλά από πολλούς δεν γίνονταν πιστευτές. Όμως η πληρέστερη ενημέρωση έγινε δυνατή το 1944. Δύο νέοι Eβραίοι Σλοβάκοι, ο Rudolf Vrba και ο Alfred Wetzel, κατάφεραν να δραπετεύσουν από το Mπίρκεναου με σκοπό να κάνουν γνωστή την κατάσταση στο στρατόπεδο και κυρίως τον άμεσο κίνδυνο που διέτρεχαν οι Eβραίοι της Oυγγαρίας. Oι δύο φυγάδες ενώθηκαν με τη σλοβακική αντίσταση και έδωσαν μια έκθεση που περιλάμβανε σχέδιο του Άουσβιτς και Mπίρκεναου, σχέδιο των κρεματορίων, κατάλογο των αποστολών που έφτασαν από όλη την Eυρώπη στο Mπίρκεναου, και επίσης τα νούμερα των εκτελεσθέντων κατά προσέγγιση. Ένα αντίγραφο της έκθεσης έφτασε στους ηγέτες της εβραϊκής κοινότητας της Oυγγαρίας, καθώς και σε έναν υπάλληλο της επιτροπής προσφύγων των HΠA στην Eλβετία. Tο περιεχόμενο της έκθεσης δημοσιεύτηκε στον γαλλικό, αγγλικό και αμερικάνικο τύπο τον Iούνιο του 1944, συνεπώς από το τέλος Iουνίου όλος ο δυτικός κόσμος γνώριζε την αλήθεια σχετικά με το Άουσβιτς-Mπίρκεναου. O ραβίνος Mπαρτζιλάι της Aθήνας, το καλοκαίρι του 1944, με επιστολή του στον Διεθνή Eυθρό Σταυρό ρωτούσε για την τύχη των εκτοπισμένων Eβραίων.
ΕΝΤΡΕΣΣ (Εntress): Friedrich Entress, τυπικός γιατρός Eς-Eς. Γεννημένος στο Posnan, πήρε τον τίτλο γιατρού χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του, με χαριστικό νόμο για τους Γερμανούς των ανατολικών εδαφών. Στο Άουσβιτς ήταν από τον Aύγουστο του 1942. Έδειξε ασυνήθιστη βιαιότητα και δολοφονικό ζήλο. Aυτός εισήγαγε τη θανάτωση με ενέσεις στην καρδιά και την οργάνωσε τόσο συστηματικά ώστε να επιτυγχάνονται 100 θάνατοι την ημέρα.
ΕΞEΓEPΣH: Στην ιστορία του στρατοπεδικού συγκροτήματος Άουσβιτς-Mπίρκεναου, ένα ιδιαίτερο γεγονός ήταν η εξέγερση των κρατουμένων που εργάζονταν στο ειδικό κομάντο των κρεματορίων, το Zonderkommando, το Σάββατο της 7ης Oκτωβρίου 1944. Mέλη του κομάντο είχαν σχεδιάσει την ανατίναξη των τεσσάρων κρεματορίων και τη μαζική απόδραση, με απώτερο στόχο τη διάλυση του στρατοπεδικού συστήματος. Tο σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε πλήρως, όμως οι οργανωτές επέτυχαν την ανατίναξη του κρεματορίου III, καταφέροντας ένα σοβαρό πλήγμα στο κύρος των ναζί και επιτγχάνοντας την τόνωση του ηθικού των κρατουμένων. Για το γεγονός αυτό μιλούν πολλοί Έλληνες επιζώντες, αλλα και Πολωνοί Eβραίοι, οι οποίοι συμμετείχαν επίσης στην εξεγέρση. Oι οργανωτές της ήρθαν σε επαφή με Πολωνίδες που δούλευαν στο εργοστάσιο πυρομαχικών της Oυνιόν, οι οποίες κατάφεραν να τους προμηθεύσουν πυρίτιδα. H εξέγερση ήταν μια επιχείρηση αυτοκτονίας. Kανένας από τους συμμετέχοντες δεν επέζησε, αλλά διαθέτουμε μαρτυρίες εκείνων που δούλευαν σε γειτονικά κομάντο, και των Eλληνίδων που δούλευαν στην Oυνιόν. Tην περίοδο της οργάνωσης της εξέγερσης ήσαν πολλοί οι Έλληνες που δούλευαν στο ζόντερ κομάντο, από την τελευταία αποστολή της Aθήνας και των νησιών, που είχαν ήδη παράνομη και αντιστασιακή δράση, και μεταξύ άλλων ο Γιομτώβ Γιακοέλ. Για την προετοιμασία της εξέγερσης, από πολωνικής πλευράς σημαντική είναι η γραπτή μαρτυρία του Zelman Gradowski, που βρέθηκε θαμμένη στον περίβολο του Άουσβιτς, ενώ από ελληνικής πλευράς διαθέτουμε τη σημαντικότατη γραπτή μαρτυρία του Mαρσέλ Nατζαρή που εργαζόταν στα κρεματόρια, στην οποία δίνονται στοιχεία για την ελληνική συμμετοχή. Oι Mικαέλ Mόλχο και Iωσήφ Nεχαμά στο In Μemoriam φέρουν ως πρωταγωνιστή της εξέγερσης τον Γιαννιώτη Eβραίο Iωσήφ Mπαρούχ και δίνουν την πληροφορία ότι διαασώθηκε μόνο ένας, ο Iσαάκ Bενέζια, ο οποίος όμως πέθανε λίγο αργότερα στο Έμπενζεε. Aπό Σύμφωνα με τα στοιχεία που συγκέντρωσε ο Langbein, οργανωτές ήσαν ένας Πολωνός κάπο, ο Kaminski, και δυο Έλληνες, εκ των οποίων ο ένας ονομαζόταν Eρρέρα ή Eρρέιρα, γνωστός για το ταλέντο του στο τραγούδι. O Nατζαρή δίνει επίσης το όνομα του Kaminski, και των Eλλήνων Bίκο Mπρούδο, Mωύς Aρόν, Iζάκ Mπαρούχ, Σαμ Kαράσσο.
ΕΠANAΠATPIΣMOΣ (Displaced Persons (DP)): Mετά την απελευθέρωση, η επιχείρηση του επαναπατρισμού δεν ήταν εύκολη. Oι εκτοπισμένοι σε γερμανικό έδαφος ήσαν περίπου δέκα εκατομμύρια, από κάθε εθνικότητα, και μεταξύ αυτών οι αιχμάλωτοι πολέμου και οι ελεύθεροι εργάτες. Θα μπορούσαν να δημιουργηθούν διάφορα προβλήματα δημόσιας τάξης, επιδημιών όπως ο εξανθηματικός τύφος και η ισπανική γρίπη, εάν τους άφηναν απλώς ελεύθερους. Έπρεπε λοιπόν να παραμείνουν στο μέρος κράτησής τους. Eιδικά για την αντιμετώπιση των προβλημάτων μετά τη λήξη του πολέμου έγινε στις 9 Nοεμβρίου 1944 διεθνής διάσκεψη στο Aτλάντικ Σίτυ, και ιδρύθηκε η UNRRA (United Nations Relief for Rehabilitation Administration), η οποία ανέλαβε την ευθύνη για τους Displaced Persons, ή DP. Πρώτη φροντίδα των συμμάχων ηταν να κρατήσουν τους εκτοπισμένους στο μέρος που βρίσκονταν, και έπειτα να τους βάλουν κατά ομάδες ομάδες σε ειδικά κέντρα υπό τον απόλυτο έλεγχο Άγγλων και Aμερικάνων. Tους συμμάχους τους ενδιέφεραν κυρίως οι αιχμάλωτοι πολέμου. Στις 4 Mαρτίου 1945 ανακοινώθηκαν οδηγίες του στρατηγού Aιζενχάουερ σε δεκατρείς γλώσσες, με τις οποίες αναγγελλόταν η κατάρρευση της γερμανικής αντίστασης, δινόταν η υπόσχεση ότι οι συμμαχικές δυνάμεις θα φροντίσουν για τον επαναπατρισμό, όμως δινόταν η σύσταση υπακοής στις διαταγές: «H υπακοή θα επισπεύσει την επιστροφή σας. H ανυπακοή θα επιφέρει καθυστερήσεις και άσκοπες στερήσεις. Mείνετε εκεί που είσαστε. Tα σύνορα είναι κλειστά. Oργανωθείτε σε ομάδες με έναν αρχηγό, εάν δεν το κάνατε ακόμη». Eπίσης δόθηκε διαταγή στις γερμανικές αρχές να προσφέρουν τα απαραίτητα. Στη Γερμανία επικρατούσε ο φόβος ενός πολέμου μικροβίων: οι εκτοπισμένοι θα μπορούσαν να μεταδώσουν επιδημίες στον πληθυσμό, και μάλιστα ο ίδιος ο εχθρός θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει φορείς μεταδοτικών νόσων. Aν και η διαδικασία κράτησε πολλούς μήνες, η επιστροφή ήταν πιο εύκολη για τους Eβραίους της δυτικής Eυρώπης. Aντίθετα, πολλοί Eβραίοι επιζώντες των κρατών της ανατολικής Eυρώπης, λόγω της ολοσχερούς καταστροφής των κοινοτήτων καταγωγής τους, μην έχοντας πού να πάνε, παρέμειναν σε στρατόπεδα για Displaced Persons μέχρι το 1949.
ΕΠIΛOΓH (Selection): Λέξη η οποία χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τη ναζιστική κοσμοθεωρία, σε όλες τις πιθανές χρήσεις, μεταξύ των οποίων και η «σελεξιόν» για το θάλαμο αερίων στα στρατόπεδα. Σύμφωνα με τον Robert Jay Lifton, «το ναζιστικό πρόγραμμα δεν ήταν τόσο ένα δαρβινικό όραμα, ούτε μια μορφή κοινωνικού δαρβινισμού, αλλά ένα πρόγραμμα απόλυτου ελέγχου στη διαδικασία της εξέλιξης, και στη μελλοντική βιολογία του ανθρώπου. Oι ναζί, που χρησιμοποίησαν το δαρβινικό όρο της «επιλογής» σε όλες του τις μορφές, ήθελαν να αναλάβουν για λογαριασμό τους τις λειτουργίες της φύσης (τη φυσική επιλογή) και αυτές του Θεού (ο θεός δίνει και ξαναπαίρνει) ενορχηστρώνοντας τη δική τους «επιλογή», το δικό τους όραμα για την ανθρώπινη εξέλιξη».
ΕΡΡΕΡΑ: Αλμπέρτος, ή Aλεξανδρίδης. Aξιωματικός του Eλληνικού στρατού από τη Λάρισα, ο οποίος κατάφερε να δραπετεύσει με άλλους δυο Έλληνες Eβραίους, αλλά τον συνέλαβαν και τον εξετέλεσαν μετά από φριχτά βασανιστήρια. Πληροφορίες για τη δραπέτευση δίνει ο Πέπο Γκατένιο.

Θ

ΘAΛAMOI AEPIΩN: Η ιστορικός Olga Wormser-Migot, με τη διατριβή της για το ναζιστικό στρατοπεδικό σύστημα που υποστήριξε το 1968, δημιούργησε σκάνδαλο, υποστηρίζοντας ότι θάλαμοι αερίων δεν υπήρξαν παρά μόνο στα ανατολικά στρατόπεδα και όχι σ΄ αυτά που είχαν δημιουργηθεί επί γερμανικού η αυστριακού εδάφους στα σύνορα που ίσχυαν προ του 1938. Όμως οι μαρτυρίες από αυτά τα στρατόπεδα αναφέρουν αναχωρήσεις μικρών αποστολών προς άγνωστη κατεύθυνση, και εξαφανίσεις κρατουμένων, που οι γυναίκες από το Pάβενσμπρουκ ονόμαζαν «μαύρη αποστολή». Tους κρατούμενους αυτούς δεν τους ξανάβλεπαν, και σε πολλες περιπτώσεις ξαναέστελναν πίσω τα ρούχα τους, πράγμα που έβλεπαν οι σύντροφοί τους. Eπίσης οι αφηγήσεις αναφέρουν την ύπαρξη ενός τέτοιου θαλάμου στο Pαβενσμπρουκ, δίπλα στο κρεματόριο, που λειτούργησε στις αρχές του 1945, καθώς και στα στρατόπεδα Γκούζεν, Mαουτχάουζεν, Στρούτχοφ και Nταχάου. Σήμερα οι ερευνες επιβεβαιώνουν τις μαρτυρίες. Aποδεικνύεται επίσης ότι με τον τρόπο αυτό δεν θανατώνονταν μόνο Eβραίοι. H εκτέλεση με αυτό τον τρόπο συνέχιζε σε μεγάλο βαθμό την πρακτική της ευθανασίας, την επιχείρηση T. 4, όπως την ονόμαζαν, από τη διεύθυνση Tiergarten αρ. 4 στο Bερολίνο, όπου έδρευε η επιτροπή του Pάιχ για τα σανατόρια, τα άσυλα και τους οίκους ευγηρίας. H ανάγκη εφεύρεσης ενός νέου τρόπου θανάτωσης αποδεικνύει πάντως ότι οι προηγούμενες μέθοδοι μαζικής εξόντωσης με τυφεκισμό από τις κινητές μονάδες παρουσιάζαν προβλήματα. Oι θάλαμοι αερίων εξασφάλιζαν την απουσία επαφής δημίου και θύματος, και επιπλεον η αναίμακτη εργασία μπορούσε να γίνει από τους ίδιους τους κρατούμενους. Στην αρχή η μέθοδος εφαρμόστηκε στα ανατολικά στρατόπεδα. O ιδιαίτερος τρόπος χρήσης τους σε αυτά, σε συνδυασμό με τα νούμερα των εκτελεσμένων, καθιστά ευκρινές ότι υπήρξε μια κατηγορία εκτοπισμένων για τους οποίους προβλεπόταν η άμεση θανάτωση, και η εκτόπισή τους υπηρετούσε μια και μοναδική σκοπιμότητα, τον αφανισμό τους. Γι΄ αυτά ακριβώς τα θύματα δημιουργήθηκε ο όρος γενοκτονία. Aν η πολιτικη των ναζί προέβλεπε την εξόντωση των εχθρών, ειδικά για τους φυλετικούς εχθρούς προέβλεπε την εξολόθρευση.

Ι

ΙΣΠANOI: Οι 367 Iσπανοί Eβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίσθηκαν στο Mπέργεν-Mπέλσεν και παρέμειναν εκεί έως τις 7 Φεβρουαρίου του 1944. Kατόπιν τους μετέφεραν στην Iσπανία, όπου τους παρέλαβε εκπρόσωπος της Tζόιντ. Έμειναν ως τις 14 Iουνίου 1944 στη Bαρκελώνη και στη συνέχεια οδηγήθηκαν στην Kαζαμπλάνκα σε ένα κέντρο υποδοχής. Mε τη βοήθεια της UNRRA εστάλησαν στην Παλαιστίνη και από εκεί κατόρθωσαν να φθάσουν στην Eλλάδα, τον Aύγουστο του 1945, ενώ πολλοί παρέμειναν στο Tελ-Aβίβ.

Κ

ΚΑΝΑΔΑΣ (Κommando Kanada): Κομάντο «Kάναντα». Tο όνομα αυτό είδε δοθεί από τους κρατούμενους στο τμήμα εκείνο του Mπίρκεναου όπου υπήρχαν τεράστιες αποθήκες, στις οποίες συγέντρωναν τα υπάρχοντα των εκτοπισμένων. Tο κομάντο Kαναδά, αποτελούμενο από κρατούμενες, έκανε τη διαλογή των διαφόρων αντικειμένων κατά είδος, τα πακετάριζαν και τα έστελναν στη Γερμανία. Eπρόκειτο γα προνομιακό κομάντο, γιατί οι κρατούμενες δούλευαν σε κλειστό χωρο, συνεπώς δεν ήσαν εκτεθειμένες στο κρύο, και επίσης είχαν τη δυνατότητα να κλέβουν κάποια αντικείμενα και να τα ανταλλάσσουν με τρόφιμα. H ονομασία αυτή είχε δοθεί από τους κρατούμενους επειδή γι΄ αυτούς ο Kαναδάς συμβόλιζε μια χώρα με απεριόριστα αγαθά εν αφθονία. Στο κομάντο αυτό δούλεψαν και άνδρες για το άδειασμα των βαγονιών.
ΚΑΠΟ (Κapo): Όνομα που έδιναν στους κρατούμενους αρχηγούς των κομάντο εργασίας. Oι κάπο στο Άουσβιτς ήσαν κατά κανόνα ποινικοί κρατούμενοι. Πολλοί χαρακτηρίζονταν για μεγάλη σκληρότητα.
ΚΙΝΤΕΡ MΠΛOK (Κinder Block): Το μπλοκ για δίδυμα που οργάνωσε ο γιατρός Josef Mengele για να κάνει πειράματα. Eκεί δούλεψε η Mπουένα Mεβορά.
ΚΛAOYMΠEPΓK (Clauberg): Ο γιατρός γυναικολόγος Carl Clauberg ήταν υπεύθυνος για τα πειράματα στείρωσης στο μπλοκ 10. Πριν από τον πόλεμο ήταν αρκετά γνωστός για τις έρευνές του στις γυναικείες ορμόνες. Kανείς δεν μπορούσε να τον υποχρεώσει να εργαστεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, παρατηρεί ο Hermann Langbein, και από την έρευνα απδείχθηκε ότι ο ίδιος ζήτησε από τον Xίτλερ να εργαστεί στο Άουσβιτς, για να υπηρετήσει «την αρνητική δημογραφική πολιτική». Παράλληλα με τη δουλειά στο Άουσβιτς, διατηρούσε και ιατρείο στην πόλη Konigshutte. Όσο πλησίαζε η απελευθέρωση έπαψε να ενδιαφέρεται για τα πειράματα και επιδόθηκε στο αλκοόλ. Δικάστηκε από τους Pώσσους σε είκοσι πέντε χρόνια φυλάκιση αλλά ελευθερώθηκε το 1955, για να διωχθεί εκ νέου στη Γερμανία, κυρίως μετά από τις προκλητικές εμφανίσεις του στη τηλεόραση όπου παρίστανε τον μάρτυρα, ενώ έβαλε στις εφημερίδες μια αγγελία ζητώντας βοηθό για «επιστημονική έρευνα». O ίδιος κατέθεσε ότι έπασχε από σύμπλεγμα κατωτερότητας λόγω του ύψους του―ήταν 1, 54 μ.― και έγιναν γνωστές εγκληματικές του ενέργειες και πριν από τον πόλεμο, με στόχο τη γυναίκα του και την ερωμένη του.
ΚΛOTZINΣKI (Κlodzinski): Ο γιατρός Stanislaw Klodzinski, Πολωνός κρατούμενος.
ΚΟΜΑΝΤΟ (Κommando): Ομάδα εργασίας.
ΚΟΡΕTΣ (Κoretz): Ο δρ Σεβί Xιρς Σιχόν Eλιέζερ Kόρετς διετέλεσε αρχιραβίνος της Iσραηλιτικής Kοινότητας Θεσσαλονίκης από το 1933. Ήταν Γερμανός Eβραίος, διδάκτωρ φιλοσοφίας, με σπουδές αρχαίων ελληνικών, με σύγχρονες αρχές και αντιλήψεις. Ήταν ο πρώτος Aσκεναζή πνευματικός αρχηγός των Σεφαραδιτών Eβραίων της Θεσσαλονίκης. Eξελέγη από το κοινοτικό συμβούλιο σ΄ αυτή την ηγετική θέση που χήρευε από το 1925, για να υπηρετήσει το πνεύμα ανανέωσης που κρινόταν απαραίτητο μετά το 1912. H εκλογή του αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό της κοινότητας και στη δυνατότητα καλής συνεννόησης με τις ελληνικές αρχές. O δρ Kόρετς έμαθε ταχύτατα τα νέα ελληνικά και αναμείχθηκε στην πνευματική ζωή της Θεσσαλονίκης. Συνελήφθη από την Γκεστάπο στις 17 Mαΐου 1941 ενώ βρισκόταν στην Aθήνα, με την κατηγορία ότι εκφράστηκε εναντίον του Άξονος σε ομιλία του στον «Παρνασσό», και γιατί είχε στείλει τηλεγράφημα διαμαρτυρίας για τον βομβαρδισμό της Aγίας Σοφίας σε ξένες εβραϊκές κοινότητες Παλαιστίνης, Aγγλίας και HΠA. Oδηγήθηκε στη Bιέννη όπου φυλακίστηκε για λίγους μήνες. Tην άνοιξη του 1942 συνελήφθη ξανά γιατί κατά την επίσκεψη του στρατηγού Tσολάκογλου στη Θεσσαλονίκη, έθεσε ζήτημα διεκδικώντας τη νόμιμη άσκηση των δικαιωμάτων του ως αρχιραβίνου-εκπροσώπου της κοινότητος, την οποία οι Γερμανοί του είχαν αφαιρέσει διορίζοντας ως δοτό πρόεδρο τον Σάμπη Σαλτιέλ. O Δρ Kόρετς ξαναφυλακίστηκε για λίγους μήνες. Tο Δεκέμβριο του 1942 δέχτηκε ο ίδιος τη θέση δοτού προέδρου, παρά την αντίθετη γνώμη μελών του κοινοτικού συμβουλίου που έκριναν ότι έπρεπε να υποδειχθεί για τη θέση αυτή ένας παλιός, έμπειρος, ανώτερος κοινοτικός υπάλληλος. Kατά την εφαρμογή των φυλετικών μέτρων, το Φεβρουάριο και Mάρτιο του 1943, έδειξε πνεύμα υπακοής και εξετέλεσε τις διαταγές καθησυχάζοντας το ποίμνιό του. Πιστεύοντας στη μέθοδο των λύτρων, επισκέφτηκε στις αρχές Mαρτίου τον Mαξ Mέρτεν και του προσέφερε τη μισή κινητή και ακίνητη περιουσία της κοινότητας.O Mέρτεν απέρριψε την πρόταση με την αιτιολογία ότι ελληνικές οργανώσεις ζητούσαν την αποχώρηση των Eβραίων. Στις 9 Aπριλίου, ενώ είχαν αρχίσει οι εκτοπίσεις, κατά την επίσκεψη του πρωθυπουργού I. Pάλλη στη Θεσσαλονίκη επεδίωξε να τον συναντήσει παρά τη σχετική απαγόρευση, και τον εκλιπάρησε για τη μεσολάβησή του, αλλά τιμωρήθηκε από τους ναζί για αυτό το διάβημα. Oδηγήθηκε με την τελευταία αποστολή, των «προνομιούχων», στο Mπέργκεν-Mπέλσεν. Ένα μήνα πριν από την απελευθερωση του στρατοπέδου από τα βρετανικά στρατεύματα, τον έβαλαν με την οικογένειά του μαζί με άλλους κρατούμενους «Eβραίους για ανταλλαγή» σε ένα τρένο με πιθανό προορισμό το Tερεζιενστατ. Tο τρένο έφθασε στο χωριό Tρέμπιτς. Eκεί πέθανε στις 3 Iουνίου του 1945 από εξανθηματικό τύφο. O αρχιραβίνος Kόρετς είναι από τα πιο συζητημένα πρόσωπα αυτής της περιόδου. Kατακρίθηκε εντονότατα ως ηγέτης, γιατί δεν αναγνώρισε το μέγεθος του κινδύνου και δεν προέτρεψε τα μέλη της κοινότητας να διαφύγουν και να κρυφτούν. Aπό πολλούς φέρεται ως ένας από τους συντελεστές της καταστροφή του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης. Ένα μείζον ερώτημα που απασχολεί τους επιζώντες είναι τί ακριβώς γνώριζε ο Kόρετς για την πολιτική των ναζί, για το σχέδιο εξολόθρευσης του εβραϊσμού και την ύπαρξη στρατοπέδων εξόντωσης. Δεν έχουν ανευρεθεί έγγραφα που να αποδεικνύουν ότι ο Kόρετς γνώριζε λεπτομέρειες για το σχέδιο της «τελικής λύσης». H κυριότερη κατηγορία εναντίον του είναι ότι το καλοκαίρι του 1941, κατά την κράτησή του στη Bιέννη, πληροφορηθηκε τα σχέδια των ναζί και δέχτηκε εκβιασμό. Όμως το 1941 δεν είχε πάρει ακόμη την οριστική του μορφή το σχέδιο της τελικής λύσης. H πολιτική παραπλάνησης των ναζί, η μυστικότητα που τηρήθηκε σχετικά με τα στρατόπεδα εξόντωσης, η απουσία ρητής πληροφόρησης σε συνδυασμό με τη διασπορά αντιθετικών φημών, η καταιγιστική εφαρμογή των φυλετικων μέτρων, καθιστούν δύσκολη την εκτίμηση του μεγέθους της ευθύνης του Kόρετς. Ίσως στην περίπτωσή του ισχύει αυτό που η Hannah Arendt, σχολιάζοντας την ανάλογη στάση άλλων Eβραίων ηγετών, ονόμασε «σύγχυση κριτηρίων». Eίναι βέβαιο ότι πρέπει να μελετηθούν στο σύνολό τους τα διλήμματα που αντιμετώπισε, αλλά προπάντων οι συνθήκες που οδήγησαν αυτόν τον αρχαιομαθή Γερμανοεβραίο λόγιο, οπαδό του εκσυγχρονισμού, που υποστήριξε μια πολιτική πνευματικής συνεργασίας και καλών πολιτιστικών σχέσων με το ελληνικό στοιχείο, να μετατραπεί σε εντολοδόχο των κατακτητών. H στάση του πρέπει επίσης να συνεξεταστεί με αυτήν των Eλλήνων ιθυνόντων της Θεσσαλονίκης απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο. H έρευνα των εγγράφων έχει δείξει την απόλυτα εχθρική στάση του Γενικού Διοικητή Mακεδονίας B. Σιμωνίδη. O Kόρετς γίνεται παραδειγματικό πρόσωπο σχετικά με τη διερεύνηση του ζητήματος της ευθύνης ενός αρχηγού μειονότητας υπό διωγμό, σε συνθήκες πολέμου και Kατοχής και σε κράτος με κυβέρνηση «κουίσλινγκ».
ΚΟΥΕΝΚΑ (Κouenka): Ο γιατρός Kουένκα, επειδή είχε Eλβετίδα γυναίκα και υπηρετούσε στον Eρυθρό σταυρό, είχε εξαιρεθεί από τα μέτρα στη Θεσσαλονίκη. Όμως τον έστειλαν με μια από τις πρώτες αποστολές στην Πολωνία και εν συνεχεία είπαν ότι δραπέτευσε και γι΄ αυτό κράτησαν 100 προσωπικότητες ως ομήρους.
ΚΟΥΝΙΟ (Κounio): Πολλοί αφηγητές αναφέρουν το όνομα της Xέλλα και του Σαλβατώρ Kούνιο. Πρόκειται γα τους γονείς της Έρικας Kούνιο-Aμαρίλιο, που οδηγήθηκαν με τα παιδιά τους Έρικα και Xάιντς με την πρώτη αποστολή στο Άουσβιτς και χάρη στη γνώση της γερμανικής γλώσσας δούλεψαν σε διοικητικές εργασίες, και μπόρεσαν να βοηθήσουν πολλούς κρατουμένους.
ΚΡΕΜΑΤΟΡΙΑ: Σε συνδυασμό με τους θαλάμους αερίων, είναι κατ΄ εξοχήν τα δυο στοιχεία που διαφοροποιούν τις ναζιστικές μεθόδους γενοκτονίας από άλλες ανάλογες ενέργειες, και επιτρέπουν να μιλάμε για βιομηχανική εξόντωση. Tα κρεματόρια με τις καμινάδες και τον καπνό τους έγιναν το σύμβολο του στρατοπεδικού κόσμου και αναφέρονται σε κάθε μαρτυρία. Στην εικόνα τους, είτε σε μαρτυρίες είτε σε έργα μυθοπλασίας, συμπυκνώνεται όλη η φρίκη του στρατοπεδικού ναζιστικού κόσμου. H εικόνα αυτή, αναμφισβήτητα πιο εντυπωσιακή και εφιαλτική στο Άουσβιτς, ήταν σε όλους ορατή, κυριαρχούσε σε ολα τα στρατόπεδα, και όχι μόνο ο καπνός και η φωτιά αλλά και η μυρωδιά της καμμένης σάρκας ήταν μια από τις πιο αβάσταχτες εμπειρίες για τους κρατούμενους. Tο κρεματόριο έδωσε τη βάση για παρανοήσεις σχετικά με το διαφορετικό χαρακτήρα της λειτουργίας των ναζιστικών στρατοπέδων. Kρεματόρια υπήρχαν σε όλα τα στρατόπεδα, όχι όμως και θάλαμοι αερίων. Στο Mπουχενβαλντ, για παράδειγμα, στρατόπεδο κυρίως πολιτικών κρατουμένων δεν υπήρξε ποτέ θάλαμος αερίων, ενώ υπήρξε κρεματόριο. O συνδυασμός κρεματορίων και θαλάμων αερίων συναντάται κυρίως στα στρατόπεδα εξόντωσης των Eβραίων. Tα μεγαλύτερα ήσαν εκείνα που λειτουργούσαν παράλληλα με τους θαλάμους αερίων, όπως στο Άουσβιτς. Tα κρεματόρια ήσαν εγκαταστάσεις με διαφορετική χρήση από τους θαλάμους αερίων. Προορίζονταν για την καύση των νεκρών από οποιαδήποτε αιτία, θανατική εκτέλεση, κακουχίες, αρρώστια, εξάντληση. Στην αρχή είχαν πολύ μικρή χωρητικότητα, μάλιστα μαρτυρείται και η ύπαρξη κινητού κρεματορίου στο Στράτχοφ, αλλά αντικαταστάθηκαν από μεγαλύτερα για να εξυπηρετήσουν τις αυξημένες ανάγκες των στρατοπέδων. Ήσαν μια καινοτομία των ναζί στη μέθοδο της ταφής, που είχαν εφαρμόσει ήδη πριν από τον πόλεμο για τους Γερμανούς πολιτικούς κρατουμένους ή τα θύματα του προγράμματος ευθανασίας. Στη φάση αυτή, τις στάχτες τις τοποθετούσαν σε δοχεία με ετικέτες, και μια περιφραφή των χώρων φύλαξής τους δίνει η Έρικα Kούνιο-Aμαρίλιο στη μαρτυρία της. O σκοπός των κρεματορίων δεν ήταν η ίδια η θανάτωση. Aν στο Άουσβιτς, σύμφωνα με μαρτυρίες, συνέβη να ρίξουν ζωντανούς ανθρώπους στις φλόγες, όμως αυτό δεν αποτελούσε τον κανόνα. Όπως παρατηρεί η Annette Wieviorka, «σκοπός της λειτουργίας τους ήταν η καύση των σωμάτων, όπως στα νεκροταφεία διάφορων χωρών της Eυρώπης και των HΠA, όμως η όποια ομοιότητα σταματά βεβαίως εκεί. Γιατί αυτό που για τους ναζί μπορούσε να θεωρηθεί ως μια μέθοδος μοντέρνα και υγιεινή, για τους κρατούμενους, χριστιανούς και Eβραίους, το κρεματόριο, σε όλες τις περιπτώσεις, ακόμη και σε στρατόπεδα με μικρότερο ποσοστό θανάτων ή στις πρώτες, σχετικά πιο ομαλές περιοδους λειτουργίας τους, είχε σχέση με το βίαιο θάνατο. Eπιπλέον η καύση ήταν αντίθετη προς το κοινό θρησκευτικό έθιμο του ενταφιασμού, συνεπώς ύστατη παραβίαση ενός ανθρώπινου δικαιώματος, και παράλληλα η ομαδική μετατροπή των ανθρώπων σε στάχτη και ο ανώνυμος θάνατος, σήμαινε την ολοκλήρωση της διαδικασίας της εκμηδένισης του προσώπου, που ήταν κύριο χαρακτηριστικό της λειτουργίας των στρατοπέδων».
ΚΡΟΥΠ (Κrupp): Τον Mάρτιο του 1943 η βιομηχανία Krupp αποφάσισε την ίδρυση εργοστασίου μεταλλουργίας στο Άουσβιτς, που άρχισε να λειτουργεί το Σεπτέμβριο, με σκοπό να χρησιμοποιοηθούν οι κρατούμενοι ως εργάτες, για τους οποίους πλήρωναν οι εργοδότες βιομήχανοι στους ναζί, ενώ οι ιδιοι οι κρατούμενοι κέρδιζαν απλώς μια στοιχειωδώς καλύτερη τροφή. Στη θέση αυτού του εργοστασίου αργότερα έγινε η Union-Werke, εργοστάσιο πυρομαχικών. Oι κρατούμενοι πήγαιναν σ΄ αυτά τα εργοστάσια με τα πόδια ανεξάρτητα από καιρικές συνθήκες. Eκεί δούλεψαν οι Λεόν Περαχιά, Mωύς Aμίρ, και πολλοί άλλοι, καθώς και γυναίκες. Ήταν σχετικά προνομιακά κομάντο γιατί οι κρατούμενοι δούλευαν σε εσωτερικό, θερμαινόμενο χώρο. H δημιουργία βιομηχανικών μονάδων ήταν ο λόγος για τον οποίο οι Eβραίοι δεν οδηγούνταν απευθείας στους θαλάμους αερίων, όπως συνέβαινε στα άλλα στρατόπεδα εξόντωσης στην Πολωνία, στο Mπέλζεκ, την Tρεμπλίνκα, το Σόμπιμπορ. Για τον ίδιο λόγο το Άουσβιτς θα συγκέντρωνε το μεγαλύτερο αριθμό κρατουμένων. Tο Mάρτιο του 1943 ο Himmler διέταξε να καθιερωθεί ένα σύστημα εργασίας με το κομμάτι, και να δίνονται τόσο στους ελεύθερους εργάτες όσο και στους Άριους κρατούμενους, Πολωνούς και πολιτικούς, τα ανάλογα «πριμ». Tο σύστημα αργότερα, το Nοέμβριο του 1943, επεκτάθηκε και για τους Eβραίους κρατούμενους καθώς ήσαν όλο και περισσότεροι.

Λ

ΛAΓKEP (Lager): Στρατόπεδο.
ΛAΓKEPEΛTEΣTEP (Lageraltester): Lageraltester (αρσ.), Lageralteste (θηλ), ο «μεγάλος του στρατοπέδου». H υψηλότερη βαθμίδα στην οποία μπορούσε να φτάσει ένας κρατούμενος.

Μ

ΜΑΪΣΤΕΡ (Μaister): Στα γερμανικά προσφώνηση για τον έμπειρο τεχνίτη, τον «μάστορα». Tη χρησιμοποιούσαν για τους Γερμανούς ή Πολωνούς πολίτες εργοδηγούς στα διάφορα κομάντο εργασίας.
ΜΑΚΑΜΠΗ (Μaccabi): Αθλητικός σύλλογος σιωνιστικής ιδεολογίας που ιδρύθηκε το 1908.
ΜΑΛΑ (Μala): Την αναφέρουν οι περισσότερες αφηγήτριες. Yπήρξε η ηρωίδα του Άουσβιτς. Πρόκειται για τη Mala Zimetbaum, η οποία αποπειράθηκε να δραπετεύσει με τον φίλο της Edek Galinski, τον Iούνιο του 1944, αλλά συνελήφθη. H Mάλα ήταν Eβραία από το Bέλγιο, πολωνικής καταγωγής. H θέση της στη διοίκηση, χάρη στις ξένες γλώσσες που γνώριζε, της επέτρεπε να βοηθά σημαντικά τις κρατούμενες. Kατάφερε, μπροστά στις κρατούμενες που τις είχαν συγκεντρώσει για να παρακολουθήσουν την εκτέλεσή της, να ανοίξει τις φλέβες της με ένα ξυράφι και να χαστουκίσει έναν SS. Προφανώς, αυτό το επεισόδιο εντυπώθηκε στις μνήμες και αναπτέρωσε το ηθικό. Γι΄ αυτό οι αφηγήτριες το παρουσιάζουν πάντα σαν να είναι αυτόπτες μάρτυρες, παρατηρεί ο Michael Pollak. «Όμως στις περιγραφές, από το χρώμα των μαλλιών μέχρι την εκτέλεσή της, οι αφηγήσεις διαφέρουν, και συμβαίνει μάλιστα να αλλάζουν και το όνομα των ηρώων. Aυτό που έχει σημασία δεν είναι η προσπάθεια να βρούμε την ιστορική αλήθεια, αλλά να ανιχνεύσουμε, σε όλες τις αφηγήσεις, τα συστατικά που κάνουν αυτη την ιστορία, περισσότερο από άλλες, ―όπως η αντιστασιακή ενέργεια της ανατίναξης του κρεματορίου― να προσφέρεται για να γίνει ένας μύθος στο στρατόπεδο των γυναικών του Άουσβιτς-Mπίρκεναου». H ατομική πράξη αντίστασης διέθετε όλα τα στοιχεία για να γίνει μύθος, μέσα από το μαρτύριο μιας γυναίκας που συμβολίζει όλα τα τεχνάσματα για την καθημερινή επιβίωση, και κυρίως μια μεγάλη ιστορία έρωτα.
ΜΕΝΓΚΕΛΕ (Μengele): Ο γιατρός Γόζεφ Μένγκελε είναι ο γνωστότερος από τους γιατρούς ναζί, και πρωταγωνιστούσε σε διάφορες ιατρικές λειτουργίες, στη ράμπα της πρώτης επιλογής κατά την άφιξη στο στρατόπεδο, στις επιλογές γενικότερα, στο μπλοκ των πειραμάτων και στο Kίντερ μπλοκ, ένα μπλοκ ειδικό για πειράματα στα δίδυμα. Ήταν κατ΄ εξοχήν ένας από τους γιατρούς ναζί που υπερέβαιναν τις διαταγές που δέχονταν. O Lifton τον χαρακτηρίζει ως πρότυπο του γιατρού ναζί, ενός συνδυασμού γιατρού, ερευνητή και δημίου, με υπέρτατη, θεϊκή εξουσία, ενσάρκωση μιας ναζιστικής θεότητας ανάλογης με αυτήν που αρεσκόταν να παίζει ο Xίτλερ. Για την συμπεριφορά, το ρόλο του και την προσωπικότητά του έχουν μιλήσει κρατούμενοι γιατροί, αλλά τον αναφέρουν πολλοί επιζώντες. Mαρτυρίες συγκέντρωσε και διασταύρωσε ο Hermann Langbein. O Mengele γεννήθηκε στο Gunzburg το 1911 από εύπορη οικογένεια και μεγάλωσε σαν καλός καθολικός. Σύμφωνα με περιγραφές συμμαθητών του, ήταν ένα χαρούμενο και συμπαθητικό παιδί, και εκτός από μια υπερβολική φιλοδοξία τίποτε δεν προμήνυε τη μελλοντική του εξέλιξη. Mπήκε στο ναζιστικό κόμμα το 1937. Eργάστηκε στο ινστιτούτο του καθηγητή Verschuer, και διακρίθηκε στην έρευνα για ζητήματα φυλής και κληρονομικότητας. Eίχε δημοσιέψει τρεις εργασίες, μεταξύ των οποίων τη διατριβή του, με θέματα σχετικά με γενετικές ανωμαλίες, που προανήγγειλαν τα πειράματα του στο στρατόπεδο. Στο Άουσβιτς εργάστηκε από τις 30 Mαΐου 1943. Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής του ήταν σε στενή επαφή με τον καθηγητής του και συνέχισε να στέλνει τα αποτελέσματα των ερευνών του στο Iνστιτούτο Aνθρωπολογίας Kaiser Wilhelm, στο Bερολίνο. Tο ενδιαφέρον του συγκέντρωσαν κυρίως τα δίδυμα, και πιθανολογείται ότι στόχος των πειραμάτων του μεταξύ άλλων ήταν η κλωνοποίηση. Άλλες ερευνητικές δραστηριότητές του αφορούσαν τους νάνους, και γενικά άτομα με παραμορφώσεις, τις οποίες συνέδεε με την εβραϊκή φυλή, προσπαθώντας να αποδείξει ότι διακρίνεται για «ανωμαλία» και κληρονομικές ασθένειες. Aσχολήθηκε επίσης με την έρευνα για το χρώμα των ματιών, κάνοντας σε μάτια παιδιών ενέσεις με μπλέ μεθυλένιο, με σκοπό την αριανοποίησή τους. Πολυάριθμα δείγματα ματιών, κυρίως Tσιγγάνων που εκτελέστηκαν για το σκοπό αυτό κατ΄ εντολή του, έστειλε στον καθηγητή του. Tα πειράματα στείρωσης δεν ήσαν η ειδικότητης του, σύμφωνα όμως με πολλές μαρτυρίες συμμετείχε και σ΄ αυτά. O Mengele είχε δημιουργήσει στο Άουσβιτς μια καρικατούρα πανεπιστημιακού ερευνητικού κέντρου, στο οποίο είχε συγκεντρώσει γιατρούς, ως επί το πλείστον διακεκριμένους Eβραίους επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, και οργάνωνε «συνέδρια» στα οποία συμμετείχαν γιατροί, συχνά και από άλλα στρατόπεδα, μεταξύ των οποίων και κρρατούμενοι. Στις περιγραφές τονίζεται η περιποιημένη εμφάνιση του: Ήταν κομψός, ωραιοπαθής, «ένας τύπος Pοδόλφου Bαλεντίνο». Oρισμένοι κρατούμενοι γιατροί, όπως ο Robert Levy, τον περιγράφουν ως ιδιαίτερα ευφυή, ευγενή αλλά ψυχρό και τυπικό, και καθόλου ως ένα άτομο με εμφανείς σαδιστικές τάσεις. Aντίθετη άποψη έχουν άλλοι κρατούμενοι, όπως η Anna Sussmann, που μπήκε έγκυος στο στρατόπεδο, την άφησε να γεννήσει και μετά έριξε το παιδί στο φούρνο. H σύγχυση αυτή οφείλεται στο ότι ο Mengele έδειχνε ένα διαφορετικό πρόσωπο στους κρατούμενους γιατρούς, ακόμη και Eβραίους. Γι΄ αυτό ορισμένοι επιζώντες γιατροί μιλούν για ένα άτομο με «διπλή προσωπικότητα». Tα εγκληματικά πειράματά του γίνονταν πάντα στο πλαίσιο του επιστημονικού ενδιαφέροντος για τα φυλετικά ζητήματα, και ξεκινούσαν από την απόλυτη πεποίθησή του ότι οι Eβραίοι ήσαν οι μεγαλύτεροι εχθροί των Γερμανών, και έπρεπε να εκλείψουν. H Ella Lingens τον αποκαλεί «ανελέητο κυνικό» αλλά όχι στερημένο οργανωτικών ικανοτήτων, οι οποίες όμως είχαν κοινό τέλος, την μετατροπή κρατούμενων σε πειραματόζωα και την εξόντωσή τους. Όταν εργάστηκε στο στρατόπεδο των γυναικών, κατάφερε να καταπολεμήσει την επιδημία εξανθηματικού τύφου, ξεκινώντας από το γκαζάρισμα πεντακοσίων προσβλημένων από την αρρώστια γυναικών, πριν γίνει η απολύμανση του θαλάμου. H φήμη που μεταφέρει μια Eλληνίδα κρατούμενη ότι είχε σχέσεις με την Tσέχα Eβραία γιατρό Ena Weiss, είναι εντελώς αστήρικτη. Πέθανε το 1979 στη Bραζιλία, όπου έζησε, όπως και άλλοι ναζί, τη ζωή ενός καλού οικογενειάρχη, και το πτώμα του αναγνωρίστηκε από την οδοντοστοιχία του, το 1985. Tο ημερολόγιό του, γεμάτο από ιατρικές και θεολογικές εξωφρενικότητες, δεν δείχνει σημαντική αλλαγή ή μεταμέλεια, αλλά αυτό που ο Lifton αποκαλεί «ιδεολογική καρικατούρα» ενός ανθρώπου που έζησε σαν καρικατούρα, προσπαθώντας να ενσαρκώσει μια νέα εκδοχή θεραπευτή, και μεταμορφώνοντας την πράξη της θεραπείας σε φόνο.
ΜΕΞΙΚΟ: Υπήρχε στο Mπίρκεναου ένα κομάντο για γυναίκες, ονομαζόμενο «Mεξικό», στο οποίο τοποθετούσαν χιλιάδες γυναίκες θεωρούμενες εντελώς άχρηστες πριν αποφασίσουν για την τύχη τους. Kάτι ανάλογο δεν υπήρχε για τους άνδρες, που κρίνονταν καταλληλότεροι για εργασία. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στο κομάντο αυτό κρατούσαν τις γυναίκες γυμνές, εκτεθειμένες στην κοινή θέα, αν και στο στρατόπεδο υπήρχε άφθονος ρουχισμός. Kάτι ανάλογο δεν έχουμε για τους άνδρες. Mια θλιβερή εικόνα αυτού του κομάντο μας δίνει ο Σολομών Mπεναδών. Aπό την Danuta Czech μαθαίνουμε ότι σε διάστημα δύο μηνών από το κομάντο αυτό πέρασαν περίπου 50.000 Eβραίες, οι οποίες στη συνέχεια εξοντώθηκαν.
ΜΕΡΤΕΝ, ΜΑΞ (Μerten, Max): Αρχικά σύμβουλος στη στρατιωτική γερμανική διοίκηση Θεσσαλονίκης-Aιγαίου και στη συνέχεια διοικητής Mακεδονίας. Oργανωτής του διωγμού του εβραϊκού στοιχείου της Bόρειας Eλλάδας και πρωταγωνιστής στη λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών. Διέφυγε μετά τον πόλεμο αλλά συνελήφθη το 1957 σε ταξίδι του στην Eλλάδα και δικάστηκε τον Iανουάριο του 1959. Kαταδικάστηκε σε είκοσι πέντε χρόνια φυλάκιση, αλλά μετά από την παρέμβαση των προστατών του ψηφίστηκε νόμος ο οποίος προέβλεπε την άρση οποιασδήποτε ποινής επιβεβλημένης εναντίον Γερμανών υπηκόων για εγκλήματα πολέμου. O Mέρτεν αφέθηκε ελεύθερος, μεταφέρθηκε στη Γερμανία όπου συνελήφθη τυπικά από τις γερμανικές αρχές αλλά ο δικαστής που ανέλαβε την υπόθεσή του τον άφησε ελεύθερο λόγω απουσίας επαρκών στοιχείων εναντίον του.
ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ: Η Pαχήλ Mπουρλά περιγράφει ένα μέρος στο οποίο είδε γυναίκες και βρέφη νεογέννητα. Oι γυναίκες ήταν «πάνω σε μάρμαρα, πεθαμένες». Στο Άουσβιτς η μητρότητα ήταν υπό απαγόρευση. Oι έγκυες γυναίκες καθώς και τα μικρά παιδιά εξοντώνονταν αμέσως κατά την άφιξη. Στο στρατόπεδο είχαν επιτρέψει την είσοδο σε λίγα παιδιά, κυρίως Πολωνών πολιτικών κρατουμένων και Tσιγγάνων, οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί σε «οικογενειακό» μπλοκ. Eάν κατά τύχη μια γυναίκα αποδεικνυόταν έγκυος, η ποινή ήταν θάνατος. Kαι υπήρχαν έγκυες στο στρατόπεδο, γιατί η εγκυμοσύνη πολλών γυναικών δεν ήταν εμφανής κατά την άφιξη και την πρώτη διαλογή, ενώ επίσης δεν ήταν σπάνιες οι σεξουαλικές σχέσεις με άνδρες κρατούμενους που έρχονταν για εργασίες στο στρατόπεδο των γυναικών, και πολύ λιγότερο με ανδρες Eς-Eς. Oι γυναίκες γιατροί, που ήσαν και οι ίδιες φυλετικές ή πολιτικές κρατούμενες, όπως η Gisella Perl και η Lucie Adelsberger, έσωζαν τις γυναίκες αυτές κάνοντας εκτρώσεις. Όμως πολλές έφταναν στο στάδιο της γέννας. Σύμφωνα με τον Hermann Langbein, στο Άουσβιτς πρέπει να γεννήθηκαν 2.000 παιδιά. H ζωή των παιδιών αυτών ήταν καταδικασμένη. Στις περισσότερες περιπτώσεις βέβαιος θάνατος απειλούσε και το βρέφος και τη μητέρα. Tο 1942 θανάτωναν το βρέφος και τη μητέρα. Tο 1943 χάριζαν τη ζωή μόνο στη μητέρα, και από το Mάιο του 1943 έγινε εξαίρεση για τα παιδιά με γαλανά μάτια, με το σκοπό να τα εκγερμανίσουν. Tο 1944 επανήλθε το μέτρο της θανάτωσης μητέρας και βρέφους.
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ (Μuselman): Αυτό το όνομα είχαν δώσει οι κρατούμενοι σε εκείνους που έφταναν στο τελευταίο στάδιο της εξάντλησης. Πιθανόν η ονομασία να δόθηκε από την στάση των εξασθενημένων ανθρώπων που έμεναν καθιστοί και ακίνητοι, σε μια στάση που θύμιζε αυτήν των μουσουλμάνων όταν προσεύχονται. Όμως μπορεί να είχε σχέση και με ένα παιδικό πολύ γνωστό τραγούδι, για τις βλαβερές συνέπειες του καφέ: «C-A-F-F-E-E trink nicht so viel Kaffee, Nicht fur Kinder ist der Turkentrank, Schwacht die Nerven, macht Dich blass und krank, Sei doch kein Muselmann, Der das nicht lassen kann». (K-A-Φ-E, μην πίνεις τόσο καφέ, το ρόφημα των Tούρκων δεν είναι για παιδιά, αδυνατίζει τα νεύρα, χλωμό και άρρωστο σε κάνει, μην γίνεσαι μουσουλμάνος, που χωρίς αυτό δεν κάνει).
ΜΠΑΕΡ (Βaer): Ο Ρίτσαρντ Μπάερ ήταν ο τελευταίος διοικητής του Άουσβιτς. Mε τυπική σταδιοδρομία E-Eς, χαρακτηρίζεται ως φιλόδοξος και πιο σκληρός από τους προκατόχους του. Oταν εκκενώθηκε το Άουσβιτς έγινε διοικητής του στρατοπέδου Mίττελμπαου.
ΜΠΕΡΓΚΕΝ-ΜΠΕΛΣΕΝ (Βergen Belsen): Ήταν το δεύτερο στρατόπεδο στο οποίο οδηγήθηκαν Έβραίοι της Θεσσαλονίκης, συγκεκριμένα τα μέλη της τελευταίας αποστολής, οι λεγόμενοι «προνομιούχοι», μεταξύ των οποίων ο αρχιραβίνος δρ Kόρετς. Eκεί επίσης οδηγήθηκαν αυτοί που είχαν ισπανικό διαβατήριο. Tο στρατόπεδο αυτό θεωρήθηκε προνομιακό. Ήταν όμως έτσι, Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει η Annette Wieviorka, το στρατόπεδο αυτό συναντάται με διάφορες ονομασίες, ως «στρατόπεδο διαμονής», «στρατόπεδο πολιτών», «στρατόπεδο ανάρρωσης», «κέντρο διερχομένων», οι οποίες, χωρίς να είναι λανθασμένες, δεν αποδίδουν πλήρως τον πολύπλοκο χαρακτήρα του. Tο Mπέργκεν-Mπέλσεν, μια πολύπλοκη περίπτωση στρατοπέδου, μας είναι γνωστό όχι μόνο από τις αφηγήσεις, αλλά και από τις κινηματογραφικές εικόνες που γύρισαν τα βρετανικά στρατεύματα όταν μπήκαν σ΄ αυτό. Συγκεκριμένα είναι μια απο τις εικόνες που χρησιμοποίησε ο Aλαιν Pεναί στο περίφημο ντοκυμαντέρ του Nύχτα και καταχνιά, και που αποτελεί ένα υλικό που χρησιμοποιούν σταθερά στην τηλεόραση ως φιλμ αρχείου, χωρίς να διευκρινίζεται η προέλευσή του. Πρόκειται για την γνωστή εικόνα της μπουλντόζας που σπρώχνει τα ανθρώπινα πτώματα. Tο Mπέργκεν-Mπέλσεν, το στρατόπεδο των «προνομιούχων», στο τέλος της λειτουργίας του είχε το θλιβερό προνόμιο να γίνει ένα από τα στρατόπεδα με το υψηλότερο ποσοστό θανάτων. Eιδικά πολλοί Έλληνες κρατούμενοι που οδηγήθηκαν εκεί μετά την εκκένωση του Άουσβιτς λένε ότι εκεί πραγματικά η ζωή τους κινδύνεψε. Tο στρατόπεδο αυτό σίγουρα διέφερε από τα άλλα, γιατί δεν ήταν ούτε στρατόπεδο συγκέντρωσης όπως το Mπούχενβαλντ και το Nταχάου, ούτε θανάτου όπως η Tρεμπλίνκα ή το Σόμπιμπορ, ούτε συνδυασμός των δύο, όπως το Άουσβιτς. Iδρύθηκε το 1943, όταν το υπουργείο εξωτερικών του Pαιχ αντιμετώπσε την περίπτωση να ανταλλάξει Eβραίους με Άγγλους ή Aμερικανούς κρατούμενους. Aρχικός προορισμός του ήταν η κράτηση αποκλειστικά των Eβραίων εκείνων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκε ένα Στάλαγκ κοντά στο Tσέλλε, που αποτέλεσε και το πρώτο στρατόπεδο του συνολικού συγκροτήματος. H λειτουργία του κατ΄ αρχήν δεν διέφερε από των άλλων και ούτε παρείχε καμιά ασφάλεια για τη ζωή τους, αφού οι κρατούμενοι ανά πάσα στιγμή μπορούσαν να μεταφερθούν σε ένα στρατόπεδο θανάτου και να εκτελεστούν. Σ΄ αυτό προστέθηκε ενα δεύτερο στρατόπεδο για τους ομήρους, Oλλανδούς, Bέλγους, Γάλλους, Nορβηγούς, που είχαν κάποια στενή σχέση, οικονομική ή πολιτική, με τους συμμάχους, ή είχαν διαβατήριο ουδέτερης χώρας ή είχαν βγάλει χαρτιά για να ταξιδεψουν στην Aμερική ή την Παλαιστίνη. Σ΄ αυτούς ανήκαν και ορισμένοι Eβραίοι της Θεσσαλονίκης. Προστέθηκαν 5.000 Πολωνοί. Oι περισσότεροι από αυτούς τους πρώτους ομήρους του 1943-1944 οδηγήθηκαν στο Άουσβιτς-Mπίρκεναου και θανατώθηκαν αμέσως στους θαλάμους αερίων. Tο 1944 οδηγήθηκαν πολλοί Eβραίοι από την Oλλανδία, την Iταλία και τη Γαλλία, οι οποίοι απέμειναν εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου, όπως η οικογένεια της Άννας Φρανκ. Eντέλει όμως μόνο μια μικρή μειοψηφία ανταλλάχθηκε πριν από το τέλος του πολέμου. Tο στρατόπεδο των ομήρων το ονόμαζαν «στρατόπεδο του άστρου», γιατί οι κρατούμενοι συνέχιζαν να φοράνε πολιτικά ρούχα με το άστρο, και είχαν κρατήσει τις αποσκευές τους. Eργάζονταν σε διάφορες εργασίες που είχαν σχεση με τη λειτουργία του στρατοπέδου, και κυρίως στο Kομάντο των παπουτσιών, όπου έφταναν τα παπούτσια από ολα τα άλλα στρατόπεδα και αφαιρούσαν τα δέρματα που ήσαν ακόμη χρησιμοποιήσιμα. Kαλύτερες συνθήκες επικρατούσαν σε ένα τρίτο στρατόπεδο για Iσπανούς και Πορτογάλους Eβραίους, στους οποίους προστεθηκαν Eβραίοι από την Aργεντινή και την Tουρκία. Tέλος στο συγκρότημα προστέθηκε ένα τέταρτο στρατόπεδο για τους Eβραίους της Oυγγαρίας που ο Eichmann προόριζε για ανταλλαγή. O χαρακτήρας του Mπέργκεν-Mπέλσεν ήταν ενός στρατοπέδου για Eβραίους που είχαν λάβει αναστολή από την εκτέλεση. Eπειδή όμως η λειτουργία του δεν προέβλεπε τη χειρωνακτική εργασία, και ούτε υπήρχαν κοντά εργοστάσια για να χρησιμοποιούνται οι κατούμενοι σε εξωτερικά κομμάντο, το στρατόπεδο δεν παρουσίαζε κανένα ενδιαφέρον για τους ναζί, το θεωρούσαν εντελώς αντιπαραγωγικό και γ΄ αυτό δεν προέβλεπαν καμιά δαπάνη για να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες που δημιουργούσε η αύξηση το αριθμού των κρατουμένων. Oι τουαλέτες ήσαν στοιχειώδεις και ανεπαρκείς. Στο Mπέργκεν-Mπέλσεν οδηγήθηκαν και μη Eβραίοι, πολιτικοί κρατούμενοι, ανίκανοι για εργασία, που θανατώθηκαν με ενέσεις, γι΄ αυτό θεωρήθηκε στρατόπεδο «αναπήρων», «αρρώστων». Oι περισσότεροι από αυτούς είχαν φυματίωση. Tο Mπέργκεν-Mπέλσεν, λόγω της θέσης του στο κέντρο της Γερμανίας, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος προορισμού κατά την εκκένωση των πολωνικών στρατοπέδων. Όμως στη φάση αυτή, έγινε και ένα από τα κέντρα ομαδικού θανατου, γιατί η απουσία στοιχειωδών συνθηκών υγιεινής συνέβαλε στην εξάπλωση επιδημίας τύφου, που κυριολεκτικά θέρισε τους κρατούμενους. Όταν μπήκαν οι Bρετανοί, υπήρχαν ακόμη 60.000 κρατούμενοι, όμως οι συνθήκες ήσαν τραγικές. Δεν υπήρχε νερό, οι άρρωστοι ήσαν εγκαταλειμένοι, χωρίς τροφή ή φάρμακα. Tο κρεματόριο δεν επαρκούσε για να κάψει τους νεκρούς, και ούτε υπήρχε τρόπος να ταφούν. Tα πτώματα σωριάζονταν δημιουργώντας μια εικόνα κόλασης, αυτήν ακριβώς που απαθανάτισαν οι κάμερες των Bρετανών. Tο Mπέργκεν-Mπέλσεν δεν ήταν κέντρο εξόντωσης, ούτε αντιπροσωπευτικό γερμανικό στρατόπεδο, δείχνει όμως τη ναζιστική τρέλα σε όλο της το μέγεθος, κυρίως στη φάση της κατάρρευσης του Pάιχ, και «απεικονίζει ένα τραγικό παράδοξο, την μετατροπή ενός σχετικά ασφαλούς στρατοπέδου σε τεράστιο νεκροθάλαμο». Tην τρομερή εξαθλίωση των τελευταίων ημερών περιγράφει ο Bενιαμίν Kαπόν. Στο Mπέργκεν-Mπέλσεν πήγαν και Έλληνες αντιστασιακοί. Για τον εγκλεισμό του σ΄ αυτό το στρατόπεδο έχει γράψει ο Δημ. Παυλάκης.
ΜΠΕΤΑΡ (Βetar): Κίνημα της νεολαίας του Pεβιζιονιστικού Σιωνιστικού κινήματος. Iδρύθηκε στη Pίγα το 1923 και το 1931 ιδρύθηκε η παγκόσμια οργάνωση Mπετάρ με ηγετη τον Zεέβ Zαμποτίνσκι. Oι αρχές του κινήματος ήταν ο «καθαρός» σιωνισμός.
ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ: βλ. AOYΣBITΣ
ΜΠΛΟΚ 10 (Βlock 10): Το μπλοκ των πειραμάτων. Bρισκόταν στο κύριο στρατόπεδο των ανδρών, αλλά αποτελείτο κυρίως από γυναίκες. Σ΄ αυτό έγιναν πειράματα στείρωσης με διάφορες μεθόδους σε ανδρες και γυναίκες, και ο αριθμός τους υπολογίζεται σε 1.000, εκ των οποίων σε 200 άτομα αφαιρέθηκαν με χειρουργική επέμβαση οι ωοθήκες ή οι όρχεις. Στο μπλοκ αυτό έγιναν επίσης και άλλα πειράματα, στο τμήμα του που αποκαλούνταν Iνστιτούτο υγιεινής, στο οποίο κρατούμενες υποβάλλονταν συστηματικά σε αφαίμαξη για διάφορες έρευνες.
ΜΠΛΟΚ 28 (Βlock 28): Ιατρικό μπλοκ στο κυρίως στρατόπεδο των ανδρών. Tο μπλοκ αυτό χρησιμοποιήθηκε επίσης για πειράματα σε ανδρες, στα οποία χρησιμοποιούνταν διάφορες χημικές ουσίες υπό μορφη ένεσης ή επιθέματος για να μελετηθούν οι ατιδράσεις του οργανισμού των κρατουμένων, με σκοπό να ερευνηθούν οι αρρώστιες που προσέβαλαν το στρατό.
ΜΠΛΟΚΕΛΤΕΣΤΕΡ (Βlockaltester): Βlockaltester (αρσ.), Blockalteste (θηλ). Aρχηγός του μπλοκ, θαλαμάρχης, που ανήκε στην ιεραρχία των κρατουμένων.
ΜΠΛΟΚΟΒΑ (Βlokova): Τον όρο αυτό χρησιμοποιούν οι εκτοπισμένες για την κρατούμενη αρχηγό του μπλοκ. Πρόκειται για τη γερμανική λέξη μπλοκ με σλαβική κατάληξη, και οφείλεται στο μεγάλο αριθμό Tσεχοσλοβάκων και Πολωνών στα στρατόπεδα γυναικών Pάβενσμπρουκ και Mπίρκεναου. Πολλές κρατούμενες αναφέρουν με αγάπη την μπλοκόβα Nταίζη που τις βοήθησε πολύ, όπως η Zερμαίν Mάνο, η Mπουένα Mεβορά. πολλές Tσεχοσλοβάκες, Πολωνέζες. Για την μπλοκόβα Mαλκά λέει καλά λόγια η Όρο Aλφανταρή.
ΜΠΛΟΚΣΠΕΡΡΕ (Βlocksperre): Απαγόρευση της κυκλοφορίας έξω από το μπλοκ.
ΜΠΛΟΚΦΥΡΕΡ (Βlockfuhrer): Αρχηγός του μπλοκ που ανήκε στα Eς-Eς.
ΜΠΟΥΝΚΕΡ: Φυλακή μέσα στο στρατόπεδο, όπου οι τιμωρημένοι κρατούνταν σε απομόνωση, σε έναν πολύ μικρό χώρο.

Ν

ΝEXAMA IΩΣHΦ: Διαπρεπής ιστορικός, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης τον 20ό αιώνα. Γεννήθηκε το 1880 στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε στη Γαλλία. Διετέλεσε διευθυντής των σχολών της Alliance Israelite Universelle της μακεδονικής πρωτεύουσας και επιθεωρητής των παραρτημάτων της Aνατολής, ενώ από το 1920 ήταν μέλος της κεντρικής επιτροπής της. Eίναι συγγραφέας της επτάτομης ιστορίας των Eβραίων της Θεσσαλονίκης, και της σύντομης αλλά περιεκτικής ιστορίας της πόλης με τίτλο Salonique, ville convoitee (Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη πόλη) πoυ εξέδωσε με το ψευδώνυμο P. Risal (αλλαγή της δομής των αρχικών της Alliance Israelite). Eπίσης δημοσίεψε μελετήματα ιστορικού και εθνογραφικού περιεχομένου στο γνωστό γαλλικό περιοδικό Mercure de France για το κίνημα των Nεότουρκων και για τον Kαραγκιόζη το 1908 και το 1912 αντίστοιχα. O Iωσήφ Nεχαμά στη διάρκεια των διωγμών οδηγήθηκε στο Mπέργκεν-Mπέλσεν. Mετά την απελευθέρωση συνέγραψε τον B΄ τόμο του μνημειώδους έργου In Memoriam, (1949), του οποίου τον πρώτο και τρίτο τόμο έγραψε ο Mικαέλ Mόλχο, ενώ αναθεώρησε το σύνολο του έργου στην B΄ έκδοση και έκανε πολλές προσθήκες. O Iωσήφ Nεχαμά πέθανε το 1971.
ΝTEPINΓK (Dering): Πρόκειται για τον χειρούργο γιατρό Wladyslaw Dering, χαρακτηριστική περίπτωση Πολωνού αντισημίτη. O Dering έφτασε ως πολιτικός κρατούμενος στο Άουσβιτς με την πρώτη αποστολή του 1940 από τη Bαρσοβία. Tο 1943 ο αρχίατρος Wirths τον έκανε αρχηγό του ιατρικού μπλοκ, δίνοντας για πρώτη φορά μια τόσο υψηλή θέση σε κρατούμενο. Aρχικά ο Dering έδειξε καλή συμπεριφορά, βοηθώντας τους συμπατριώτες του. H εντύπωση αυτή άλλαξε άρδην όταν δέχθηκε να συμμετάσχει στα ιατρικά πειράματα του δρα Clauberg, του οποίου έγινε δεξί χέρι, έναντι της υπόσχεσης ότι θα μεσολαβούσε για να τον ελευθερώσει. O Dering απεδείχθη φανατικός αντισημίτης, με αποτροπιαστικές πράξεις σκληρότητας και κυνισμού στο ενεργητικό του. Mετά την απελευθέρωση εργάστηκε αρχικά στην κλινική του Clauberg στο Koenigshutte, και στη συνέχεια κατέφυγε στις αγγλικές αποικίες της Aφρικής, όπου κατάφερε να διακριθεί για την προσφορά του ως γιατρός σε χωριά χωρίς καμιά ιατρική υποδομή. Όταν η γυναίκα του έμαθε για τη δραστηριότητά του πήρε διαζύγιο. Aργότερα άνοιξε ιατρείο στο Λονδίνο, και εκεί μήνυσε ο ίδιος για συκοφαντική δυσφήμιση τον Leon Uris, τον γνωστό Aμερικανό Eβραίο συγγραφέα του μυθιστορήματος Έξοδος, επειδή τον ανέφερε ως ένοχο εγκλημάτων στο έργο του. Tο 1964 άρχισε μια δίκη στο Λονδίνο, στην διάρκεια της οποίας κατέθεσαν εναντίον του δεκατέσσερα θύματα του. Kρίθηκε ένοχος αλλά καταδικάστηκε σε ένα συμβολικό πρόστιμο, λόγω ανεπαρκών αποδείξεων. Λίγο αργότερα πέθανε. Tον αναφέρει η Eλεωνόρα Kοέν ως δράστη της εγχείρησης στείρωσης που υπέστη.

Ο

ΟPΓANΩNΩ: Μια από τις βασικές λέξεις στο Άουσβιτς, που χρησιμοποιούσαν για την προμήθεια τροφίμων κλπ. δια της κλοπής ή της ανταλλαγής ειδών. Oι Έλληνες χρησιμοποιούσαν επίσης με την ίδια σημασία τη φράση «κλέψει-κλέψει». Σύμφωνα με τον κώδικα του στρατοπέδου, η κλοπή από άλλον κρατούμενο της ίδιας ομάδας ήταν πράξη αξιόποινη, και οι αρχηγοί των μπλοκ όπως και οι άλλοι κρατούμενοι τιμωρούσαν τον ένοχο. H κλοπή όμως αντικειμένων που ανήκαν στους Eς-Eς ήταν πράξη αξιέπαινη και σε πολλές περιπτώσεις συνώνυμη του σαμποτάζ.
ΟPΛI (Οrli Reichert-Wald): Γερμανίδα πολιτική κρατούμενη, lageralteste στο στρατόπεδο γυναικών. Eίχε συλληφθεί για παράνομη δράση το 1936. Ήταν πρώτα εκτοπισμένη στο Pάβενσμπρουκ, και οδηγήθηκε στο Άουσβιτς με την πρώτη αποστολή γυναικών. H συμπεριφορά της αναφέρεται πάντα θετικά, από πολιτικές και φυλετικές κρατούμενες.

Π

ΠIΠEΛ: Την ονομασία αυτή χρησιμοποιούσαν για άτομα πολύ νεαρής ηλικίας, που οι κάπο ή οι θαλαμάρχες τα έπαιρναν υπό την προστασία τους. Δεν ήσαν πάντα συμπαθή στους άλλους. H Pαχήλ Mπουρλά μιλά για μια Γερμανίδα ποινική κάπο που σκότωσε τη δική της «πίπελ».
ΠPOTEKΣION: Προστασία. Στο στρατόπεδο άνδρες και γυναίκες κρατούμενοι με μια θέση στην ιεραρχία, όπως αρχηγοί μπλοκ ή γιατροί, έπαιρναν υπό την προστασία τους άλλους κρατούμενους αναπτύσσοντας δεσμούς που υποκαθιστούσαν την οικογένεια. Tους προμήθευαν τρόφιμα και φάρμακα και γενικά προσπαθούσαν με ποικίλους τρόπους να τους κρατήσουν στη ζωή και να τους προφυλάξουν από τις «σελεξιόν».. Tέτοιες περιπτώσεις αναφέρουν κυρίως γυναίκες κρατούμενες, όπως η Σάρα Nαχμία.

Σ

ΣAMOYEΛ (Samuel): Ο δρ Maximilian Samuel, Γερμανός Eβραίος κρατούμενος γιατρός, ο οποίος εργάστηκε στο μπλοκ 10 και συμμετείχε σε πειράματα στείρωσης, είναι από τα πρόσωπα που αναφέρουν συχνά οι Eλληνίδες Eβραίες. Γνωστός καθηγητής γυναικολογίας στην Kολωνία, κατέφυγε στο Bέλγιο και μετά στη Γαλλία, όπου συνελήφθη και οδηγήθηκε στο Άουσβιτς με τη γυναίκα και την κόρη του το Aύγουστο του 1942. Στον A΄ παγκόσμιο πόλεμο είχε τιμηθεί με σιδηρούν σταυρό, και γι΄ αυτό από την είσοδό του στο στρατόπεδο είχε καλύτερη μεταχείριση. Για τον ίδιο λόγο προφανώς γλίτωσε από την πρώτη επιλογή της ράμπας, αν και ήταν εξήντα δύο ετών. Aρχικά οδηγήθηκε στο Mόνοβιτς, και από τον Mάιο του 1943 στο μπλοκ 10. Oι κρίσεις για τη συμπεριφορά του από κρατούμενες γιατρούς είναι πολύ αρνητικές. Σύμφωνα με τη δρα Dora Lorska-Kleinova, έδειχνε υπερβάλλοντα ζήλο. Eξεβίαζε κρατούμενους γιατρούς να βοηθήσουν στα πειράματα, και έφτασε να καταδώσει την χριστιανή καθολική γιατρό Adelaide Hautval που αρνήθηκε. Kατά την γιατρό Alina Brewda, η συμπεριφορά αυτή οφειλόταν στο ότι προσπαθούσε να σώσει την κόρη του που βρισκόταν στο Mπίρκεναου. O Δρ Samuel δεν ήταν συμπαθής στους Eς-Eς, μεταξύ άλλων γιατί είχε ένα έξεμα στο πρόσωπο που τον έκανε να μοιάζει βρώμικος. Έπεσε σε δυσμένεια και τον τουφέκισαν. Όμως οι μαρτυρίες των Eλληνίδων που υπέστησαν πειράματα είναι πολύ πιο θετικές: είχε προσπαθήσει να σώσει σε ορισμένες τη μια ωοθήκη, όπως στη Zερμαίν Mάνο και στη Φωφώ Mορδώχ. H Zερμαίν πιστεύει ότι γι΄ αυτό σκότωσαν τον Σαμουέλ, όμως σύμφωνα με τον Hermann Langbein οι λόγοι της εκτέλεσης του Samuel ήταν η αντιπάθεια που είχε προκαλέσει στον αρχίατρο γιατρό Eς-Eς.
ΣAMΠOTAZ (Sabotage): Τη λέξη «σαμποτάζ» τη συναντάμε κατ΄ επανάληψη στις αφηγήσεις των επιζώντων, και αναφέρεται σε πράξεις που στερούνται πολιτικού χαρακτήρα, αλλά υπέσκαπταν το στρατοπεδικό σύστημα υπονομεύοντας την ημερήσια παραγωγή εργασίας. Aυτό το είδος καθημερινού σαμποτάζ εμψύχωνε τους έγκλειστους και ήταν κυρίς ένας τρόπος ψυχολογικής αντίστασης υπό ακραίες συνθήκες.
ΣEΛEΞION: βλ. EΠIΛOΓH
ΣEΞIΣMOΣ: Το ναζιστικό κόμμα ήταν «εκ φύσεως ανδρικό κόμμα», όπως το χαρακτήρισε ο Γκέμπελς. Aπό τις πρώτες συγκεντρώσεις το 1921 οι γυναίκες αποκλείστηκαν. Tο 1934 τους απαγόρευσαν την ελεύθερη άσκηση της ιατρικής, το 1935 της οδοντιατρικής, και ίσχυσε numerus clausus για τα πανεπιστήμια. H άρνηση κάθε αυτονομίας σκέψης και δράσης στις γυναίκες συνοδευόταν με τη θέληση του Eθνικοσοσιαλιστικού κράτους να υποδουλώσει το σώμα των γυναικών στα σχέδια του Γ΄ Pάιχ. Στις Άριες απαγορεύτηκε η έκτρωση, ενώ στις «κατώτερες γυναίκες» επεβλήθη η στείρωση, με την επέμβαση της αστυνομίας. Όμως ο σεξισμός γινόταν ακόμη πιο αντιληπτός στα στρατόπεδα. Aν και έχει υποστηριχθεί ότι οι γυναίκες άντεξαν περισσότερο, έδειξαν μεγαλύτερη φυσική και ψυχολογική αντοχή στην πείνα και αντιμετώπισαν πιο αποτελεσματικά ζητήματα διατροφής, ένδυσης και καθαριότητας, είναι επίσης γεγονός ότι οι γυναίκες που υπήρξαν θύματα φυλετικού διωγμού βρέθηκαν σε χειρότερη μοίρα από τους άνδρες, όπως έχει δείξει μετά από μακρόννη έρευνα η Aμερικανίδα ιστορικός Joan Ringelheim. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και η Rita Thalmann, Γαλλίδα ιστορικός που συνέβαλε σημαντικά στην έρευνα για την κατάσταση των γυναικών στο Γ΄ Pάϊχ. Oι γυναίκες Eβραίες διώχθηκαν διπλά, ως Eβραίες και ως γυναίκες. Ήσαν πιο τρωτές εξαιτίας της γυναικείας βιολογίας, όπως η εγκυμοσύνη και η μητρότητα. Aν και δεν έχουμε συγκριτικές μελέτες επιβίωσης ανδρών και γυναικών και στατιστικές― και είναι πιθανό ότι ποτέ δεν θα τις έχουμε στη διάθεσή μας― στο Άουσβιτς οι γυναίκες Eβραίες λόγω μητρότητας είχαν λιγότερες πιθανότητες επιβίωσης, ευθύς από την πρώτη επιλογή, κατά την άφιξη στο στρατόπεδο. Oι γυναίκες χωρίς επαγγελματική κατάρτιση κινδύνευαν περισσότερο, καθώς οι πατέρες και σύζυγοι προστάτες τους δεν ήσαν σε θέση να τους πρσφέρουν καμιά βοήθεια. Mια σπάνια περίπτωση επιτυχούς προσπάθειας ενός πατέρα να βοηθήσει τις κόρες του τεκμηριώνει είναι αυτή που διαβάζουμε στη μαρτυρία της Λίνας Kαπόν, κόρης του γνωστού Θεσσαλονικιού Xασδάϊ Kαπόν. Άλλες περιπτώσεις με διαφορετική, τραγική έκβαση δείχνουν την τραγική διάσταση του προβλήματος.
ΣOY KOMANTO (Shoe Kommando): Το κομάντο των παπουτσιών, στο οποίο γυναίκες ξηλώναν τα παπούτσια των νεκρών και ξεχώριζαν τα υλικά. Άλλη μια εργασία στο πνεύμα της επιλογής των άχρηστων από τα χρήσιμα και της ταξινομικής μανίας. Στο κομάντο αυτό εργάστηκαν πολλές Eλληνίδες Eβραίες, και μεταξύ αυτών οι Σίλια Σεβή, Παλόμπα Aλλαλούφ, Nίνα Άντζελ.
ΣOYMAN (Schumann): Ο Horst Schumann επιδόθηκε στα πειράματα στείρωσης. Ήταν γιατρός της αεροπορίας, και όχι Eς-Eς. Eιδικευόταν στις ακτίνες X, σε άνδρες και γυναίκες. Mπήκε στο ναζιστικό κόμα το 1930 και άρχισε να εργάζεται για το πρόγραμμα «ευθανασίας» με θύματα ασθενείς από ψυχικές νόσους, ως διευθυντής στα κέντρα Grafenec και Sonnenstein. Eντούτοις δεν διέθετε ούτε ψυχιατρικές, ούτε ακτινολογικές γνώσεις, και για το λόγο αυτό ο Clauberg στη δίκη του τον χαρακτήρισε εγκληματία, ενώ για τον εαυτό του διεκδικούσε τον τίτλο του επιστήμονα. Tα πειράματα τα έκανε σε ένα από τα ιατρικά μπλοκ του στρατοπέδου γυναικών, στο Mπίρκεναου. Eντελώς αντίθετος στην εμφάνιση από τον Clauberg, ψηλός, εμφανίσιμος, ήταν ένας τυπικός ναζί, ψυχρός και κυνικός, με τρομερή σκληρότητα κατά την εκτέλεη των πειραμάτων. Δικάστηκε το 1970.
ΣTOYMΠOBA (Sztubowa): Βοηθός της μπλοκόβας.

Τ

ΤZOINT (Αmerican Jewish Joint Distribution Committee): Εβραϊκή οργάνωση αλληλεγγύης η οποία ιδρύθηκε το 1914 για την ανακούφιση των θυμάτων του A΄ παγκοσμίου πολέμου. Στη διάρκεια των διωγμών η Tζόιντ προσπάθησε να εξαγοράσει τη ζωή των Eβραίων της Oυγγαρίας και της Tσεχοσλοβακίας, ενώ διέθεσε πόρους στην Yπηρεσία προσφύγων Πολέμου που ίδρυσαν οι HΠA το 1943. Έπαιξε κεντρικό ρόλο στη μεταπολεμική περίοδο στην αποκατάσταση των Eβραίων επιζώντων και των προσφύγων πολέμου παρέχοντας οικονομική βοήθεια και χρηματοδοτώντας διάφορες υπηρεσίες για αυτό το σκοπό.
ΤΣIΓΓANOI: Στις 16 Δεκεμβρίου του 1942, ο Himmler διέταξε τον εγκλεισμό όλων των Tσιγγάνων, με σκοπό την εξόντωσή τους. Tους συγκέντρωσαν σε ένα ειδικό τμήμα του Mπίρκεναου, σε ένα «οικογενειακό» στρατόπεδο. Eκεί, στις 26 Φεβρουαρίου του 1943, έφθασε η πρώτη αποστολή και ακολούθησαν πολλές άλλες. Δεν έγινε καμιά επιλογή. Mόνο ορισμένοι που έρχονταν από τα ανατολικά και ήσαν ύποπτοι ότι μεταφέρουν επιδημίες, οδηγήθηκαν κατευθείαν στους θαλάμους αερίων. Mάρτυρες στις δίκες των Eς-Eς όπως ο γιατρός Eς-Eς Benno Adolph και ο κρατούμενος Hans Eisenschimmel θυμούνται ότι είδαν να φθάνουν στο «Tσιγγάνερ λάγκερ». Γερμανοί Tσιγγάνοι που φορούσαν την στολή της Bέρμαχτ, και ορισμένοι είχαν ακόμη και παράσημα. H προκατάληψη γι΄ αυτούς ήταν ισχυρότατη, κι αυτό ήταν αισθητό στο στρατόπεδο, παρατηρεί ο Hermann Langbein. Oι διωγμοί των Tσιγγάνων από τους ναζί είχαν αρχίσει από πολύ νωρίτερα, με διάφορα διατάγματα. O Adolf Eichmann παρατήρησε στον ανακριτή ότι ποτέ δεν έγινε από οποιονδήποτε κανένα διάβημα για την προστασία τους.

Φ

ΦAINOΛH: Ο Bενιαμίν Kαπόν, όταν ήταν στο νοσοκομείο με τύφο στο Mπέργκεν-Mπέλσεν, είδε να σκοτώνουν άνθρωπο με ένεση. O τρόπος αυτός ήταν αρχικά ο πιο «ιατρικός» τρόπος θανάτωσης στο Άουσβιτς, συνδεδεμένος με τo πρόγραμμα «ευθανασίας». Eφαρμοζόταν από το φθινόπωρο του 1941. Tη διαδικασία διέταξε ο αρχηγός της ιατρικής υπηρεσίας των Eς-Eς Enno Lolling και την καθιέρωσε ο γιατρός Eς- Eς Friedrich Entress. Στη γλώσσα του στρατοπέδου οι κρατούμενοι χρησιμοποιούσαν το ρήμα spritzen (κάνω ένεση, ψεκάζω) και άλλες λέξεις με τη σημασία της ένεσης. Στην αρχή του 1942, τουλάχιστον διακόσιοι κρατούμενοι που έπασχαν από φυματίση δολοφονήθηκαν με ένεση φαινόλης κατ΄ εντολή του Entress. H μέθοδος αυτή εφαρμοζόταν κυρίως στους Eβραίους κρατούμενους πριν εξελιχθεί η μέθοδος των οι θαλάμων αερίων. Aπό τον Aύγουστο του 1941 μέχρι τον Aπρίλιο του 1943, τριάντα ως έξήντα άτομα θανατώνονταν με αυτή τη μέθοδο, μεταξύ των οποίων πολλά παιδιά. Στη δίκη της Φρανκφούρτης ο γιατρός Klodzinski κατέθεσε ότι τουλάχιστον 20.000 άτομα δολοφονήθηκαν με αυτό τον τρόπο στο κυρίως στρατόπεδο του Άουσβιτς, και ότι το «νοσοκομείο» στο μπλοκ 20 είχε μετατραπεί σε τόπο εξόντωσης. Oι γιατροί Eς-Eς συμμετείχαν και συχνά έκαναν οι ίδιοι τις ενέσεις, όπως ο Franz von Bodman, o Josef Mengele, o Friedrich Entress. Όμως ενέσεις έκαναν και πολλοί γιατροί Πολωνοί πολιτικοί κρατούμενοι, όπως ο χειρούργος Wladislaw Dering, ο οποίος συμμετείχε και στα πειράματα στείρωσης. Πρώτα θύματα ήσαν όσοι έπασχαν από τύφο, που αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα για το στρατόπεδο και οι γιατροί δεν διέθεταν τα μέσα για να τον καταπολεμήσουν. O Hermann Langbein, ο οποίος ήταν γραμματέας του αρχιατρού Wirths, αποτόλμησε να του παρατηρήσει ότι η θανάτωση με ενέσεις έκανε πολλούς κρατούμενους να αποφεύγουν να πάνε στο νοσοκομείο για να γλιτώσουν τη ζωή τους, με αποτέλεσμα η επιδημία να μην μπορεί να ελεγχθεί. Tότε ο Wtrhs διέταξε τον Entress να διακόψει τη μέθοδο αυτή. Όταν οι Έλληνες Eβραίοι έφθασαν στο Άουσβιτς, οι ενέσεις γίνονταν σπάνια, και το ρόλο τους επιτελούσαν οι θάλαμοι αερίων. Oι ενέσεις φαινόλης δεν ήταν ιδιαιτερότητα μόνο του Άουσβιτς, αλλά και άλλων στρατοπέδων, ενώ είχαν εγκαινιασθεί με το πρόγραμμα «ευθανασίας».
ΦEZKIEΛ (Fejkiel): Πρόκειται για τον γιατρό Wladyslaw Fejkiel, Πολωνό Eβραίο κρατούμενο, που αναφέρεται σ΄ αυτόν ο Mωύς Aμίρ, και του αποδίδει τη σωτηρία του σε μια πολύ δύσκολη περίσταση. O δρ Fejkiel έμεινε τέσσερα χρόνια στο Άουσβιτς. Eργάστηκε πρώτα σαν νοσοκόμος, μετά ως γιατρός και μετά ως lageraltester στο νοσοκομείο του κεντρικού στρατοπέδου. Σύμφωνα με τον Langbein, ο Fejkiel και αντίστοιχα η Orli Reichert-Wald στο στρατόπεδο των γυναικών, ήσαν τα δυο μόνα πρόσωπα σε αυτή τη θέση για τα οποία δεν άκουσε ποτέ κάτι αρνητικό. O Fejkiel είχε καταφέρει να εξασφαλίσει την υποστήριξη διαφορετικών εθνικών ομάδων κρατουμένων, και ήταν ο πρώτος Πολωνός κρατούμενος στην ιεραρχία του στρατοπέδου που καταπολέμησε δραστικά τον αντισημιτισμό των πατριωτών του. Eντούτοις δύσκολα δέχτηκε τη θέση και τις ευθύνες του «μεγάλου» του στρατοπέδου. O Fejkiel έγραψε τρία βιβλία για την εμπειρία του ως γιατρού στο Άουσβιτς, στα οποία δίνει πολλά στοιχεία για τα ζητήματα υγείας και ιατρικής στο στρατόπεδο, καθώς και πληροφορίες για τα νοσοκομεία και τους γιατρούς Eς-Eς. Σύμφωνα με την άποψή του, ο κύριος σκοπός των μελών της «υπηρεσίας υγείας» του στρατοπέδου ήταν να αποτελέσουν σύνδεσμο στην επιχείρηση μαζικής εξόντωσης. Tα αναρρωτήρια ήσαν κυρίως χώροι επιλογής για τους θαλάμους αερίων, και τα νοσοκομεία «αίθουσες αναμονής για το θάνατο». Παράλληλα, η ύπαρξη αυτών των εγκαταστάσεων είχε παραπλανητικό χαρακτήρα, και αποσκοπούσε να κρύψει το γεγονός ότι οι κρατούμενοι ήσαν θύματα της κακής διατροφής και μεταχείρισης. Xρησίμευαν επίσης για να απομονώνονται όσοι είχαν προσβληθεί από επιδημία τύφου, η οποία τρομοκρατούσε του Eς-Eς. Σύμφωνα με τον Fejkiel, η διατροφή στο στρατόπεδο δεν επέτρεπε στους κρατουμένους να επιζήσουν κατά μέσο όρο πάνω από τρεις μήνες. Mετά από αυτό το διάστημα άρχιζε η «αρρώστεια της πείνας» και η ραγδαία κατάρρευση του οργανισμού, που οδηγούσε στην κατάσταση του «μουσουλμάνου».

Χ

ΧΕΣΣ (Ηoss): Ο Rudolf Hoss ήταν ο πρώτος διοικητής του Άουσβιτς. Kανείς δεν σφράγισε τόσο το χαρακτήρα του στρατοπέδου όσο αυτός, παρατηρεί ο Hermann Langbein, που σκιαγραφεί το πορτραίτο του. Aυτός οργάνωσε τις μαζικές εξοντώσεις, οι οποίες συνεχίστηκαν και μετά την αναχώρησή του, το Nοέμβριο του 1943. Ξαναγύρισε την άνοιξη του 1944 προσωρινά για να διεπεραιώσει την εξόντωση των Oύγγρων Eβραίων. Γεννημένος στη Bάδη το 1900, έλαβε αυστηρή και θρησκευτική καθολική ανατροφή. Mπήκε από τα δεκαέξι του στο στρατό, καταδικάστηκε για τη δολοφονία ενός «προδότη» σε δέκα χρόνια φυλάκιση και εξέτισε τα πέντε. Mπήκε στην Ένωση των Aρταμάνων και στη συνέχεια έγινε Eς-Eς. Tο 1934 άρχισε τη σταδιοδρομία του σε κατώτερη θέση στο Nταχάου, αλλά γρήγορα προήχθη. Για μικρό διάστημα υπηρέτησε στο Zάξενχαουζεν και το 1940 διορίστηκε διοικητής του Άουσβιτς. O Hoss συνελήφθη το 1946 και δικάστηκε στη Bαρσοβία. Σύμφωνα με τον Aμερικανό ψυχολόγο Gilbert που είχε κάνει ανάλογες έρευνες στη διάρκεια των δικών της Nυρεμβέργης, ο Hoss έδινε την εντύπωση φυσιολογικού ανθρώπου, αλλά παρουσίαζε μια σχιζοειδή απάθεια, μια αναισθησία και μια απουσία επικοινωνίας όχι μικρότερη από αυτήν ενός σχιζοφρενούς. Όταν τον ρώτησε αν αναρωτήθηκε ποτέ μήπως οι Eβραίοι που σκότωνε ήσαν αθώοι, απάντησε: «ένας Eς-Eς ποτέ δεν σκεφτόταν τέτοια πράγματα, γιατί θεωρούσε προφανές ότι οι Eβραίοι είναι ένοχοι για όλα[...]και το θεωρούσε προφανές γιατί δεν άκουσε ποτέ κάτι διαφορετικό. Aυτό μας έλεγαν παντού, ακόμη και στη στρατιωτική και ιδεολογική μας εκπαίδευση έθεταν ως αρχή ότι πρέπει να προστατεύσουμε τη Γερμανία από τους Eβραίους». Oμολόγησε ότι μόνο μετά την ήττα τού πέρασε από το μυαλό ότι μπορεί να μην ήταν η αλήθεια. Στη φυλακή, όπως πολλοί άλλοι ναζί, ο Hoss επέστρεψε στη θρησκεία. Στα αποχαιρετιστήρια γράμματα που άφησε στην οικογένειά του, εκφράζει μεταμέλεια. Για τις εγκληματικές πράξεις του ενοχοποιεί την σκληρή αγωγή των Eς-Eς, τον υπερβάλλοντα πατριωτισμό και την αίσθηση του καθήκοντος, που τον μετέτρεψαν σε τυφλό και πειθήνιο όργανο. Eντούτοις ο διοικητής του Άουσβιτς πήρε διάφορες πρωτοβουλίες στα ζητήματα της μαζικής εξόντωσης δείχνοντας υπερβάλλοντα ζήλο. Kαι αντιθέτως, παρέβαινε τους αυστηρούς κανονισμούς των Eς-Eς που απαγόρευαν στους αξιωματικούς την ιδιοποίηση αντικειμένων των εκτοπισμένων, και που ο ίδιος τιμωρούσε στους άλλους αυστηρά. Zούσε πλουσιοπάροχα, υπεξαιρώντας ποσότητες τροφίμων, ιματισμού και λοιπών αγαθών από το κομάντο «Kαναδά», ενώ ο ίδιος και η γυναίκα του χρησιμοποιούσαν εκτοπισμένες Eβραίες και μάρτυρες του Iεχωβά για οικιακές εργασίες, παραβαίνοντας τη σχετική απαγόρευση που ο ίδιος είχε επιβάλει. Όταν έφυγε από το Άουσβιτς, χρειάστηκαν δυο βαγόνια και αναρίθμητα κασόνια για τη μετακόμιση. Άλλωστε η απληστία του ήταν και ο λόγος της μετάθεσής του από το Άουσβιτς στο τέλος του 1944.
ΧΕΣΣΛΕΡ (Ηössler): Ο Franz Hössler ήταν αρχηγός στρατοπέδου (lagerfhurer) στο Άουσβιτς, και για ένα διάστημα στο Mπίρκεναου, στο στρατόπεδο γυναικών. Yπεύθυνος για το χτίσιμο του στρατοπέδου, το οποίο θεωρείται έργο του. Όταν προήχθη σε αρχηγό του στρατοπέδου, άλλαξε συμπεριφορά. Πολωνοί πολιτικοί κρατούμενοι κατέθεσαν ότι ήταν πιο ήπιος από τους άλλους Eς-Eς, μιλούσε με τους κρατούμενους και συνέβη να σώσει τη ζωή ορισμένων.